«Η αρχαία ελληνική μουσική δεν έχει χαθεί»

Όνειρό του ήταν να ανακαλύψει τον τρόπο που ακουγόταν η αρχαία ελληνική μουσική και, όπως δείχνουν τα αποτελέσματα των ερευνών του, μάλλον τα κατάφερε. Ο αναπληρωτής καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Κολέγιο Ιησούς του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και μουσικός, Αρμάντ Ντ’ Αντζούρ (Armand D’Angour), μίλησε στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων για το συναρπαστικό ερευνητικό «ταξίδι» του, που τον οδήγησε στην «αναβίωση» ενός αρχαίου μουσικού κομματιού από την τραγωδία του Ευριπίδη «Ορέστης». Η εκτέλεσή του, που παρουσιάστηκε από χορωδία κι έναν αυλητή στο Ασμόλειο Μουσείο στην Οξφόρδη, τον Ιούλιο του 2017, μαζί με άλλους αρχαίους ρυθμούς που αναδημιουργήθηκαν, απέδειξε, σύμφωνα με τον ίδιο, όχι μόνο πως η αρχαία ελληνική μουσική δεν έχει χαθεί, αλλά και ότι οι επιδράσεις της φτάνουν ως τη δυτική κλασική μουσική.

Ακολουθεί η συνέντευξη του Αρμάντ Ντ’ Αντζούρ στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και την Ελένη Μάρκου:

Τι σας προσέλκυσε εξαρχής στην αρχαία ελληνική μουσική;Ως κλασικιστής με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, γνωρίζω ότι το μεγαλύτερο μέρος της ποίησης από τον Όμηρο ως τον Ευριπίδη τραγουδιόταν ή συμπεριλάμβανε μουσική συνοδεία. Η μουσική ήταν μια τόσο σημαντική διάσταση της αρχαίας ελληνικής εμπειρίας και έμαθα ότι είχε χαθεί. Αυτό αποδείχτηκε ότι ήταν λάθος, καθώς σώζονται όχι μόνο πολλά γραπτά τεκμήρια γύρω από τη μουσική θεωρία, αλλά και κάποια κείμενα με αρχαία μουσική σημειογραφία. Από νέος είχα πάντα το όνειρο να ανακαλύψω πώς ακουγόταν αυτή η μουσική.

Μιλήστε μας για το ερευνητικό σας πρόγραμμα, το οποίο ξεκινήσατε το 2013 όταν σας δόθηκε υποτροφία από τη Βρετανική Ακαδημία σχετικά με την αναδημιουργία των ήχων της αρχαίας ελληνικής μουσικής.

Η υποτροφία της Βρετανικής Ακαδημίας μου επέτρεψε να εξερευνήσω παραδόσεις στην Ελλάδα και στη Σαρδηνία, οι οποίες διατηρούν αφενός στοιχεία της αρχαίας μουσικής (κυρίως των μουσικών οργάνων, όπως ο σαρδηνικός τύπος αυλού ή launeddas, που είναι απόγονος του ελληνικού αυλού) και αφετέρου τη χρήση σύνθετων χορευτικών ρυθμών στη μουσική. Συνάντησα λυράρηδες στην Ελλάδα, όπως τον Κωνσταντίνο Μωυσιάδη, επίσης διοργάνωσα συνέδρια στην Οξφόρδη όπου ειδικοί από όλο τον κόσμο παρουσίασαν στοιχεία για την αρχαία ελληνική προφορά και την παραγωγή μουσικών κειμένων.

Πώς καταφέρατε να «ξαναζωντανέψετε» ένα αρχαίο μουσικό κομμάτι και συγκεκριμένα ένα μέρος από το χορικό (άσμα που έψαλε ο χορός) της τραγωδίας του Ευριπίδη «Ορέστης»;

Η ανασύσταση του κομματιού του «Ορέστη», που διατηρήθηκε σε πάπυρο, ήταν καταλυτική για το πρόγραμμα. Η μουσική σημειογραφία που διασώθηκε έδειξε ότι υπήρχαν χρονικά διαστήματα μικρότερα του ημιτονίου, κάτι ξένο για τα σύγχρονα αυτιά. Αναλύοντας το 2016 πώς λειτουργούσαν αυτά τα μικροδιαστήματα, αποκατέστησα μια αρχική τονικότητα στο κομμάτι, που επέτρεψε την αναδημιουργία μιας εκτέλεσης, συνοδευόμενης από αυλό. Ήταν επίσης σημαντικό να ανακτηθεί η αίσθηση και ο ρυθμός της μουσικής. Το κείμενο είναι γραμμένο σ’ ένα μέτρο που λέγεται δόχμιος, το οποίο είχε «νεύρο» και ζωηράδα.

Ποιες άλλες πηγές χρησιμοποιήσατε;

Οι κύριες πηγές για τη μελωδία είναι περίπου 60 σημειογραφημένα κομμάτια, τα οποία έχουν δημοσιευτεί και μεταγραφεί στη συλλογή κειμένων αρχαίας ελληνικής μουσικής «Documents of Ancient Greek Music by Pοhlmann and West» (2001).

Οι πηγές για την κατανόηση της μουσικής γραφής είναι ο Αλύπιος (περίπου 5ος αι. μΧ), για τον ρυθμό η ανάλυση του μέτρου, για τα μουσικά όργανα τα αποκατεστημένα υπολείμματα αυλών και οι αναδημιουργίες λυρών και κιθάρων βασισμένων σε αγγειογραφίες.

Οι πηγές για τη θεωρία είναι μια ογκώδης βιβλιογραφία αρχαίων κειμένων, μεταξύ των οποίων του Πλάτωνα, του Αριστόξενου, του Πτολεμαίου και του Αριστείδη του Κοϊντιλιανού.

Η μουσική χαρακτήριζε κάθε έκφανση της ζωής στην αρχαία Ελλάδα. Εάν… ταξιδεύαμε σε μια συγκεκριμένη εποχή της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, για παράδειγμα στην κλασική περίοδο για την οποία έχουμε αρκετά στοιχεία, πόσα είδη μουσικής θα ακούγαμε; Σήμερα, τι γνωρίζουμε για τον ήχο τους;

Οι πηγές μας λένε ότι είχαν μουσική για να συνοδεύουν τα λόγια σε θρησκευτικές τελετές (πχ ύμνους και διθυράμβους), χορικά δραμάτων, λαϊκά άσματα που τραγουδιόνταν σε συμπόσια, γάμους (υμέναιους), καθώς και σε άλλες περιπτώσεις. Επίσης είχαν μουσική άνευ συνοδείας (σόλο), όπως ο «Θάνατος του Πίθωνα» για σόλο αυλό, που εκτελούνταν σε αγώνες όπως τα Πύθια. Έχουμε περιγραφές από μερικά από αυτά τα είδη μουσικής, αλλά ουσιαστικά οι σωζόμενες μελωδίες περιλαμβάνουν κάποια χορικά τραγωδιών του Ευριπίδη (408 πΧ), δυο ύμνους του Απόλλωνα (παιάνες, από το 128/7 πΧ), το άσμα του Σείκιλου (2ος αιώνας μΧ), καθώς και μερικές επικλήσεις του Μεσομήδη της Κρήτης (2ος αι. μΧ).

Στην «αναβίωση» του χορικού του «Ορέστη» χρησιμοποιείτε διπλό αυλό, ένα αρχαίο μουσικό όργανο που αποκαταστάθηκε και με τη βοήθεια ενός καλοδιατηρημένου οργάνου που βρίσκεται στο Λούβρο. Πόσο διάσημος ήταν στην αρχαιότητα ο αυλός και ποια άλλα μουσικά όργανα γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούνταν;

Σώζονται περίπου 20 διπλοί αυλοί σε μουσεία, σε διαφορετικούς βαθμούς διατήρησης. Έξι έχουν αντιγραφεί με κάποια ακρίβεια, συμπεριλαμβανομένου του αυλού στο Λούβρο. Ήταν ένα από τα πιο δημοφιλή όργανα στην αρχαία Ελλάδα από τον 7ο αι. πΧ. Υιοθετήθηκε από τους Ρωμαίους (που το ονόμαζαν tibia) και παιζόταν επί αιώνες. Οι Έλληνες είχαν πολλά μουσικά όργανα, μεταξύ των οποίων λύρες διαφόρων ειδών, καθώς και άλλα έγχορδα, όπως άρπες και λαουτοειδή, καθώς και μια σειρά κρουστών, όπως τύμπανα και κρόταλα (σσ. που μοιάζουν με τις σημερινές καστανιέτες).

Σχετικά με τον διπλό αυλό, πώς ακουγόταν; Σαν ένα ή δυο όργανα και με ποιο σύγχρονο όργανο θα το συσχετίζατε;

Οι δυο αυλοί ήταν ρυθμισμένοι διαφορετικά και παίζονταν από έμπειρους αυλητές συγχρόνως, έτσι ώστε το τελικό άκουσμα να μοιάζει περισσότερο ως ορχηστρικό παρά σαν να προέρχεται από ένα και μόνο όργανο. Ο ήχος του θυμίζει το σύγχρονο όμποε ή το φαγκότο, αλλά στα χέρια ενός επιδέξιου μουσικού είναι πολύ ξεχωριστός και ευέλικτος.

Τι είδους μουσικά σύμβολα χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες. Μπορείτε να μας δώσετε κάποιο παράδειγμα;

Υπήρχαν δυο αρχαία μουσικά συστήματα, ένα για τα όργανα και ένα για τη φωνή. Το πρώτο χρησιμοποιούσε περίεργα στην εμφάνιση σύμβολα, που πιθανώς μετεξελίχθηκαν από έναν τρόπο υπόδειξης παραλλαγών για το φράξιμο των οπών του αυλού. Τα φωνητικά σύμβολα ήταν απλώς το ελληνικό αλφάβητο: Όσο πιο ψηλά στο αλφάβητο, τόσο ψηλότερος και ο μουσικός τόνος, έτσι ώστε το Α ή το Γ να αντιπροσωπεύουν πιο ψηλές νότες από ό,τι το Σ ή το Φ.

Σε αντίθεση με το σύγχρονο σύστημα όπου κάθε αλφαβητικό γράμμα υποδηλώνει έναν τόνο (C D E κλπ.), στην αρχαία μουσική σημειογραφία τρία γράμματα (πχ ΑΒΓ) συνιστούν παραλλαγές μέσα σε ένα ολόκληρο τονικό διάστημα. Όλα αυτά τα μαθαίνουμε από τον Αριστόξενο, τον Αριστείδη και τον Αλύπιο.

Ποια πηγή περιλαμβάνει το αρχαιότερο μουσικό σύστημα;

Το αρχαιότερο μουσικά σημειογραφημένο κομμάτι είναι ο πάπυρος του «Ορέστη», που χρονολογείται περίπου στο 300 π. Χ., αλλά έχει μουσική από το 408 πΧ, όταν η τραγωδία παρουσιάστηκε στην Αθήνα.

Ακούγοντας το αποκατεστημένο μουσικό κομμάτι του «Ορέστη», μπορεί κανείς να ανιχνεύσει ομοιότητες με τη δυτική κλασική μουσική. Πιστεύετε ότι υπήρξε ελληνική επίδραση κι αν ναι μπορείτε να μας εξηγήσετε αυτή τη «διαδρομή»;

Δεν υπάρχει μια και μοναδική διαδρομή από την αρχαία στη σύγχρονη μουσική, αλλά είμαι πεπεισμένος ότι η αρχαία ελληνική μουσική ήταν η βάση για τη δυτική παράδοση. Αυτό το συμπέρασμα προέκυψε από τη στιγμή που πρότεινα ότι η μουσική του Ευριπίδη βασίστηκε σε τονικά κέντρα και πως δεν ήταν ξένη στη δυτική μουσική. Υπάρχουν κι άλλα στοιχεία αυτής της μουσικής που σχετίζονται πολιτιστικά με τη μεταγενέστερη δυτική, όπως η χρήση μιας φθίνουσας μουσικής φράσης που αναπαριστά τη θλίψη. Την ελληνική μουσική πήρε η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η οποία με τη σειρά της κληροδότησε τη μουσική του Μεσαίωνα, τόσο στο βυζαντινό όσο και στο γρηγοριανό μέλος, από το οποίο θεωρείται ότι προέρχεται η ευρωπαϊκή μουσική παράδοση.

Σε ποιο στάδιο βρίσκεται αυτή τη στιγμή η έρευνά σας;

Ελπίζω να περάσω τα επόμενα τρία χρόνια αναπαράγοντας πετυχημένα αποτελέσματα για όλα τα εναπομείναντα μουσικά κομμάτια και να προχωρήσω στην εκτέλεσή τους. Επίσης, συνθέτω αρχαιότροπη μουσική για την παρουσίαση της τραγωδίας «Άλκηστις» του Ευριπίδη στην Αγγλία. Θα ήταν υπέροχο να ακουστεί αυτή η μουσική σε ένα θέατρο, όπως η Επίδαυρος, μια μέρα.

Το συναρπαστικό για μένα είναι ότι όταν ξεκινούσα το πρόγραμμα δεν γνώριζα ότι θα ήταν δυνατόν να έχουμε τις ανακαλύψεις που κάναμε. Αυτό μου απέδειξε ότι δουλεύοντας σταθερά πάνω σε ένα έργο με υπέροχους συνεργάτες είναι πάντα μια παραγωγική προσπάθεια.