Έρως και επιστήμη

Μέ­σα από αυ­τή την ανα­λο­γία, ο Bernard de Fontenelle προ­σπα­θεί να εξη­γή­σει στην ανώ­νυ­μη συ­νο­μι­λή­τριά του, Μαρ­κη­σία de G, την επι­στη­μο­νι­κή του μέ­θο­δο. Πε­ρι­γρά­φει τους ερα­στές με τα λό­για που θα χρη­σι­μο­ποιού­σε μια ανή­συ­χη μη­τέ­ρα συμ­βου­λεύ­ο­ντας την κό­ρη της ενό­σω αυ­τή ετοι­μά­ζε­ται για κά­ποια έξο­δο. Κι ένας μα­θη­μα­τι­κός σί­γου­ρα θα ανα­γνω­ρί­σει μέ­σα σε αυ­τά τα λό­για την αξιω­μα­τι­κή – πα­ρα­γω­γι­κή μέ­θο­δο: Αν απο­δε­χθεί­τε ότι από ένα ση­μείο έξω από μια ευ­θεία άγε­ται μία μό­νο πα­ράλ­λη­λη, θα ανα­γκα­στεί­τε να απο­δε­χθεί­τε (επει­δή θα σας το απο­δεί­ξω) ότι οι γω­νί­ες ενός τρι­γώ­νου έχουν άθροι­σμα 180 μοί­ρες, ότι δυο ευ­θεί­ες κά­θε­τες στην ίδια ευ­θεία θα εί­ναι με­τα­ξύ τους πα­ράλ­λη­λες, ότι, ότι…

Ο Bernard Le Bouyer de Fontenelle γεν­νή­θη­κε στην Ρου­έν της Νορ­μαν­δί­ας στις 11 Φε­βρουα­ρί­ου 1657. Πέ­θα­νε στο Πα­ρί­σι στις 9 Ια­νουα­ρί­ου 1757, λί­γο πριν συ­μπλη­ρώ­σει το εκα­το­στό έτος της ηλι­κί­ας του. Με­τά τις σπου­δές του στο Κο­λέ­γιο των Ιη­σουι­τών της γε­νέ­τει­ράς του, ο νε­α­ρός Bernard απο­πει­ρά­θη­κε να ακο­λου­θή­σει τη στα­διο­δρο­μία του πα­τέ­ρα του ως νο­μι­κός. Με­τά τις πρώ­τες απο­τυ­χί­ες του, έφυ­γε για το Πα­ρί­σι, όπου στρά­φη­κε προς τη λο­γο­τε­χνία. Αρ­χι­κά προ­σπά­θη­σε να μι­μη­θεί τον διά­ση­μο θείο του, Pierre Corneille, γρά­φο­ντας θε­α­τρι­κά έρ­γα. Κα­τα­στρο­φή! Σύμ­φω­να με τον Racine, στις πα­ρα­στά­σεις των έρ­γων του Fontenelle απέ­κτη­σε το κοι­νό τη συ­νή­θεια να σφυ­ρί­ζει όταν δεν του αρέ­σει το έρ­γο!

Το επό­με­νο βή­μα του ήταν να στρα­φεί προς την επι­στη­μο­νι­κή λο­γο­τε­χνία· κι εκεί πια φά­νη­κε ότι εί­χε βρει την πραγ­μα­τι­κή του κλί­ση. Το πιο γνω­στό του έρ­γο, Entretiens sur la pluralité des mondes (Διά­λο­γοι σχε­τι­κά με την πλειο­νό­τη­τα των κό­σμων ή Ομι­λί­αι πε­ρί πλη­θύ­ος κό­σμων όπως τι­τλο­φο­ρεί­ται η πρώ­τη με­τά­φρα­ση στα Ελ­λη­νι­κά από τον Πα­να­γιω­τά­κη Κα­γκελ­λά­ριο Κο­δρι­κά – 1794) δύ­σκο­λα μπο­ρεί να εντα­χθεί σε μια συ­γκε­κρι­μέ­νη φι­λο­λο­γι­κή κα­τη­γο­ρία. Εί­ναι σί­γου­ρα έρ­γο κο­σμο­λο­γι­κής ει­κο­το­λο­γί­ας αφού με ανα­λο­γι­κά επι­χει­ρή­μα­τα υπο­στη­ρί­ζει την ύπαρ­ξη μορ­φών ζω­ής στη Σε­λή­νη και τους πλα­νή­τες του ηλια­κού συ­στή­μα­τος· εί­ναι επι­στη­μο­λο­γι­κό πό­νη­μα αφού ανά­με­σα στα κύ­ρια με­λή­μα­τά του εί­ναι η ανά­λυ­ση των επι­στη­μο­νι­κών με­θό­δων που υιο­θε­τεί ο συγ­γρα­φέ­ας· εί­ναι, εν μέ­ρει, επι­στη­μο­νι­κή πραγ­μα­τεία αφού πα­ρα­θέ­τει, με­τα­ξύ άλ­λων, φυ­σι­κούς νό­μους και αστρο­νο­μι­κά δε­δο­μέ­να· και αναμ­φί­βο­λα απο­τε­λεί έρ­γο επι­στη­μο­νι­κής εκλα­ΐ­κευ­σης αφού όπως δη­λώ­νει ο ίδιος ο συγ­γρα­φέ­ας στο πρό­λο­γο,

Πρέ­πει ωστό­σο να εί­μα­στε επι­φυ­λα­κτι­κοί ως προς το νό­η­μα του όρου εκλα­ΐ­κευ­ση, που σε αυ­τή την φά­ση δεν πρέ­πει να ερ­μη­νεύ­ε­ται ως προ­σπά­θεια διά­δο­σης της γνώ­σης στις λαϊ­κές τά­ξεις – οι οποί­ες σε με­γά­λο βαθ­μό δεν γνώ­ρι­ζαν ανά­γνω­ση. Το κοι­νό στο οποίο απευ­θύ­νε­ται το πό­νη­μα του Fontenelle, εί­ναι εκεί­να τα μέ­λη της αρι­στο­κρα­τί­ας που χω­ρίς να δια­θέ­τουν ιδιαί­τε­ρες επι­στη­μο­νι­κές γνώ­σεις, προ­βλη­μα­τί­ζο­νται για τον συ­ντα­ρα­κτι­κό με­τα­σχη­μα­τι­σμό που υφί­στα­ται στην επο­χή τους το κο­σμο­εί­δω­λο και εν­δια­φέ­ρο­νται να γνω­ρί­σουν τις αντι­κρουό­με­νες ιδέ­ες που δια­γκω­νί­ζο­νται για να υπο­κα­τα­στή­σουν την αρι­στο­τε­λι­κή-πτο­λε­μαϊ­κή ει­κό­να του σύ­μπα­ντος· εί­ναι οι θα­μώ­νες των φι­λο­λο­γι­κών σα­λο­νιών του δια­φω­τι­σμού, όπου συ­χνά­ζει η «κα­λή κοι­νω­νία» και απ’ όπου έχουν την άτυ­πη υπο­χρέ­ω­ση να πε­ρά­σουν όλοι οι συγ­γρα­φείς για να δια­βά­σουν και να σχο­λιά­σουν τα έρ­γα τους, αφού χω­ρίς την υπο­στή­ρι­ξη ενός του­λά­χι­στον ισχυ­ρού φι­λο­λο­γι­κού σα­λο­νιού, δεν έχουν κα­μία ελ­πί­δα για μια επι­τυ­χη­μέ­νη στα­διο­δρο­μία.
Εί­ναι εντυ­πω­σια­κό ότι σε μια αδιαμ­φι­σβή­τη­τα αν­δρο­κρα­τού­με­νη κοι­νω­νία όπως αυ­τή της Γαλ­λί­ας του 17^ου αιώ­να, στην οποία οι γυ­ναί­κες δεν έχουν πρό­σβα­ση στα πα­νε­πι­στή­μια, ού­τε γε­νι­κό­τε­ρα δι­καί­ω­μα στη μόρ­φω­ση, κά­ποιες από αυ­τές, οι ονο­μα­στές salonnières, κρα­τούν τα κλει­διά που οδη­γούν στην Ακα­δη­μία, στα Πα­νε­πι­στή­μια και γε­νι­κό­τε­ρα στην επι­στη­μο­νι­κή ανα­γνώ­ρι­ση.
Εί­ναι άρα­γε αυ­τό το βα­σι­κό του κί­νη­τρο για να επι­λέ­ξει ως κε­ντρι­κό συ­νο­μι­λη­τή στο βι­βλίο του μια γυ­ναί­κα; Ας δού­με τι λέ­ει ο ίδιος:

Η Πρι­γκί­πισ­σα ντε Κλεβ ήταν ένα αι­σθη­μα­τι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα της Madame de Lafayette· κυ­κλο­φό­ρη­σε το 1678 και κέρ­δι­σε αμέ­σως την αγά­πη των γυ­ναι­κών της Γαλ­λι­κής αρι­στο­κρα­τί­ας. Για πολ­λούς ανα­λυ­τές μά­λι­στα, απο­τε­λεί το πρώ­το δείγ­μα ενός νέ­ου genre, του αι­σθη­μα­τι­κού – ψυ­χο­λο­γι­κού δρά­μα­τος. Μας δεί­χνει αυ­τή η ανα­φο­ρά ότι ο Fontenelle στο­χεύ­ει στο γυ­ναι­κείο κυ­ρί­ως ανα­γνω­στι­κό κοι­νό; Πά­ντως η τα­κτι­κή να απευ­θύ­νο­νται τα εκλαϊ­κευ­τι­κά κεί­με­να σε γυ­ναί­κες πρέ­πει να ήταν ιδιαί­τε­ρα επι­τυ­χής αφού με­ρι­κά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα υιο­θε­τή­θη­κε και από τον Francesco Algarotti, διά­ση­μο πο­λυ­μα­θή και πε­ρι­ζή­τη­το ερα­στή της επο­χής. Το έρ­γο του Μα­θή­μα­τα Νευ­τω­νι­σμού για κυ­ρί­ες, που κυ­κλο­φό­ρη­σε το 1737, επι­χει­ρού­σε να πα­ρου­σιά­σει με απλά λό­για τις θε­ω­ρί­ες του Νεύ­τω­να για το φως.
Οι Διά­λο­γοι σχε­τι­κά με την πλειο­νό­τη­τα των κό­σμων εκ­δό­θη­καν για πρώ­τη φο­ρά το 1686 και εί­χαν τε­ρά­στια επι­τυ­χία: όσο ο Fontenelle ήταν ακό­μα εν ζωή έκα­ναν 33 εκ­δό­σεις. Επι­πλέ­ον, του άνοι­ξαν το δρό­μο για την Γαλ­λι­κή Ακα­δη­μία, στην οποία εκλέ­χθη­κε το 1691 και όπου, από το 1699 μέ­χρι το 1737 κα­τεί­χε τη θέ­ση του μό­νι­μου γραμ­μα­τέα. Ανά­με­σα στα κα­θή­κο­ντά του ήταν να συ­ντάσ­σει ένα ετή­σιο μνη­μό­νιο 100 – 150 σε­λί­δων, στο οποίο να συ­νο­ψί­ζει τα βα­σι­κά επι­στη­μο­νι­κά επι­τεύγ­μα­τα της προη­γού­με­νης χρο­νιάς. Ήταν μια δύ­σκο­λη άσκη­ση αφού για να εκ­πο­νή­σει αυ­τό το μνη­μό­νιο όφει­λε να κα­τα­νο­ή­σει σε βά­θος όλες τις ση­μα­ντι­κές ανα­κα­λύ­ψεις των με­λών της Ακα­δη­μί­ας, που εκτεί­νο­νταν σε ένα με­γά­λο εύ­ρος γνω­στι­κών αντι­κει­μέ­νων, από τη βο­τα­νι­κή μέ­χρι την φυ­σι­κή περ­νώ­ντας από τα μα­θη­μα­τι­κά και την αστρο­νο­μία, και να τις απο­δώ­σει σε μια απλή, μη τε­χνι­κή γλώσ­σα. Το σύ­νο­λο αυ­τών των μνη­μο­νί­ων, πε­ρί­που 5.000 σε­λί­δες, απο­τέ­λε­σε για την επο­χή του ένα πρό­τυ­πο εκλαϊ­κευ­τι­κής γρα­φής. Ωστό­σο δέ­χτη­κε και πά­ρα πολ­λές επι­κρί­σεις. Ο Jean-Baptiste Rousseau για πα­ρά­δειγ­μα, ένας σύγ­χρο­νός του ποι­η­τής και θε­α­τρι­κός συγ­γρα­φέ­ας, συ­νέ­τα­ξε ένα σκω­πτι­κό επί­γραμ­μα όπου ανα­φέ­ρει πως

Ωστό­σο η πλειο­ψη­φία των δια­νο­ου­μέ­νων ήταν ευ­νοϊ­κά δια­κεί­με­νη απέ­να­ντί του. Ίσως αυ­τό οφεί­λε­ται και στο γε­γο­νός ότι ήταν από τη φύ­ση του ήπιος και δεν εμπλε­κό­ταν με πά­θος στις με­γά­λες επι­στη­μο­νι­κές αντι­πα­ρα­θέ­σεις της επο­χής του. Έτσι, σε μια πε­ρί­ο­δο που οι επι­στη­μο­νι­κές δια­φω­νί­ες εξε­λίσ­σο­νταν συ­χνά σε ανταλ­λα­γές κα­τη­γο­ριών, ύβρε­ων και λι­βέλ­λων, ο Fontenelle κα­τόρ­θω­σε να συ­γκε­ντρώ­σει στο πρό­σω­πό του μια σχε­δόν οι­κου­με­νι­κή απο­δο­χή. Ο τρό­πος με τον οποίο δια­χει­ρί­ζε­ται την πλη­ρο­φο­ρία μέ­σα στους Δια­λό­γους, εί­ναι εν­δει­κτι­κός του πώς το πέ­τυ­χε: ενώ δεν δι­στά­ζει να πά­ρει ξε­κά­θα­ρες θέ­σεις πά­νω στα θέ­μα­τα που απα­σχο­λούν τους φι­λο­σό­φους του και­ρού του, τεκ­μη­ριώ­νο­ντάς τις με λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο ορ­θο­λο­γι­κά επι­χει­ρή­μα­τα, σπεύ­δει αμέ­σως με­τά να πά­ρει τις απο­στά­σεις του, το­νί­ζο­ντας ότι όλα αυ­τά εί­ναι κα­τά κύ­ριο λό­γο ει­κα­σί­ες και ότι απαι­τούν απο­δεί­ξεις τις οποί­ες ο ίδιος δεν δια­θέ­τει.

Πα­ρό­λο που το συγ­γρα­φι­κό του έρ­γο εί­ναι τε­ρά­στιο (τα Άπα­ντά του που εκ­δό­θη­καν το 1758 απο­τε­λού­νται από 11 τό­μους), κα­νέ­να έρ­γο του δεν γνώ­ρι­σε την φή­μη και τη δη­μο­σιό­τη­τα των Δια­λό­γων σχε­τι­κά με την πλειο­νό­τη­τα των κό­σμων. Στο επό­με­νο τεύ­χος του Χάρ­τη θα συ­ζη­τή­σου­με ανα­λυ­τι­κά το πε­ριε­χό­με­νο των Δια­λό­γων και θα ανα­φέ­ρου­με τις αντι­δρά­σεις που προ­κλή­θη­καν όταν το κα­τά κύ­ριο λό­γο Καρ­τε­σια­νι­κού προ­σα­να­το­λι­σμού έρ­γο του Fontenelle ήρ­θε αντι­μέ­τω­πο με το συ­γκρο­τη­μέ­νο και από­λυ­τα τεκ­μη­ριω­μέ­νο Νευ­τώ­νειο σύ­στη­μα.