Η βελτίωση της συναισθηματικής ικανότητας των παιδιών δεν φαίνεται να κατέχει περίοπτη θέση στο εκπαιδευτικό μας σύστημα.
Σύμφωνα με τους ειδικούς επιστήμονες που μελετούν την λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου αυτός χωρίζεται σε δύο ημισφαίρια τα οποία όμως επικοινωνούν διαρκώς μεταξύ τους: το αριστερό ημισφαίριο των γνώσεων και της λογικής και το δεξιό ημισφαίριο των συναισθημάτων, της φαντασίας και της δημιουργικότητας. Εμείς οι άνθρωποι έχουμε συνηθίσει να δίνουμε άλλο όνομα στο δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για συναισθήματά μας: το ονομάζουμε «καρδιά». Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως τελικά εκπαιδεύουμε τα παιδιά ξεχνώντας ότι έχουν και «καρδιά» που διψάει όχι για γνώσεις και πληροφορίες αλλά για συναισθήματα;
Κακά τα ψέματα, το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει μια τέτοια στοχοθεσία ώστε να προσφέρει στα παιδιά σχεδόν αποκλειστικά ακαδημαϊκή παιδεία. Δηλαδή έχει σκοπό τη μετάδοση πληροφοριών και γνώσεων -ομολογουμένως σημαντικών- στα παιδιά. Αυτή είναι φανερή φύση της εκπαίδευσης. Τι γίνεται όμως με την αθέατη φύση της, τα συναισθήματα;
Προφανώς δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ότι η μάθηση δεν λαμβάνει χώρα ανεξάρτητα από τα συναισθήματα του παιδιού. Το συναίσθημα είναι το σήμα που εκτοξεύεται προς και από τον ανθρώπινο εγκέφαλο συμπαρασύροντας μαζί του την προσδεμένη σε αυτό γνώση ή την πληροφορία. Όμως το κείμενο αυτό δεν έχει σκοπό να ασχοληθεί με την αξία των συναισθημάτων στην γνωστική εκπαιδευτική διαδικασία αλλά με αυτή καθαυτή την εκπαίδευση της συναισθηματικής ικανότητας των παιδιών ή ,όπως αλλιώς συνηθίζεται να ονομάζεται, με τη συναισθηματική νοημοσύνη τους. Το μεγάλο ερώτημα είναι αν η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να διδαχθεί;
Είναι το σχολείο ο κατάλληλος χώρος για να καλλιεργηθούν τα συναισθήματα των παιδιών;
Η βελτίωση της συναισθηματικής ικανότητας των παιδιών δεν φαίνεται να κατέχει περίοπτη θέση στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Σχεδόν αγνοείται και αυτό είναι εντυπωσιακό αν σκεφτούμε ότι ο ρόλος του σχολείου δεν είναι μόνο να παρέχει γνώσεις αλλά να διαμορφώσει συμπεριφορές, να κοινωνικοποιήσει και να προσφέρει ολιστική ωριμότητα στα παιδιά. Ας αναρωτηθούμε π.χ τι μπορεί να φανεί πιο χρήσιμο στη ζωή ενός ενήλικα : το να ξέρει να λύνει δύσκολα μαθηματικά προβλήματα, να εκφράζει ένα φυσικό νόμο ή να μπορεί να ελέγχει το θυμό του, τις παρορμήσεις του, να είναι κοινωνικός και να μπορεί να κερδίζει την εμπιστοσύνη των άλλων;
Το μεγάλο λοιπόν ερώτημα δεν είναι η αξία των συναισθηματικών δεξιοτήτων αφού αυτή θεωρείται δεδομένη αλλά το κατά πόσο αυτές μπορούν να καλλιεργηθούν και κατά πόσο ο κατάλληλος χώρος για να γίνει κάτι τέτοιο είναι το σχολείο; Η απάντηση είναι ότι όχι μόνο οι συναισθηματικές δεξιότητες μπορούν να καλλιεργηθούν αλλά και ότι ,ειδικά στις μέρες μας, επιβάλλεται ο κυριότερος χώρος στο οποίο θα λάβει χώρα κάτι τέτοιο να είναι το σχολείο. Μην ξεχνάμε ότι η συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού συμβαίνει κυρίως κατά τη διάρκεια της παιδικής και της εφηβικής του ηλικίας που διαμορφώνεται η προσωπικότητα δηλαδή τα χρόνια που του παρέχεται πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επίσης να μην παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι τα παιδιά και οι έφηβοι περνούν πολύ μεγάλο μέρος της ημέρας στο σχολείο. Οι βαθμοί ενός μαθητή μπορεί να μας πληροφορούν για την νοητική ανάπτυξή του αλλά δεν μας δίνουν κανέναν στοιχείο για την συναισθηματική του ανάπτυξη. Όμως ένας ψυχικά υγιής άνθρωπος έχει σε ισορροπία την νοητική ανάπτυξη με την συναισθηματική.
Η έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης (EQ)
Το 1995 ο πολύ γνωστός ψυχολόγος και συγγραφέας Daniel Goleman θεμελίωσε την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης EQ ( Emotional Quotient). Μέχρι τότε κυριαρχούσε η έννοια της λογικής νοημοσύνης IQ (Intelligence Quotient).
Η συναισθηματική νοημοσύνη EQ αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να κατανοεί τα συναισθήματα, τόσο τα δικά του όσο και των άλλων, και να τα χειρίζεται αποτελεσματικά. Το EQ είναι ο πιο ποιοτικός δείκτης των σχέσεων με τους άλλους. Επίσης το EQ είναι επίκτητο και καλλιεργείται καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής ενός ατόμου , κυρίως βέβαια, όπως είπαμε και παραπάνω, κατά την παιδική και εφηβική ηλικία.
Η λογική νοημοσύνη IQ αναφέρεται μόνο στο γνωστικές και αριθμητικές ικανότητες του ατόμου. Είναι προκαθορισμένη από τη γέννηση του ατόμου και η εξέλιξή της φτάνει μέχρι κάποια ηλικία αλλά μετά σταματά. Το IQ δεν επηρεάζει σχεδόν καθόλου τις σχέσεις με τους άλλους.
Πόσες φορές αλήθεια δεν έχουμε συναντήσει ιδιαίτερα ευφυείς ανθρώπους ( με υψηλό IQ), οι οποίοι όμως δεν τα καταφέρνουν και τόσο καλά στις διαπροσωπικές τους σχέσεις; Και πόσες ακόμα φορές δεν έχουμε συναντήσει ανθρώπους όχι ιδιαίτερα ευφυείς ( με μέτριο IQ), οι οποίοι όμως τα καταφέρνουν μια χαρά στην προσωπική αλλά και στην επαγγελματική τους ζωή; Κατά τη γνώμη μου είναι πολύ εύστοχο αυτό που κάνει ο σοφός λαός που διαχωρίζει το «έξυπνος» από το «ξύπνιος» και πιστεύω ότι δείχνει καθαρά τη διαφορά του ατόμου με υψηλό IQ από το άτομο με υψηλό EQ .
Χαρακτηριστικά ατόμου με υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη (EQ)
Ο αυτοέλεγχος και η αυτοπειθαρχία. Η διαχείριση των παρορμήσεων. Η εύκολη προσαρμογή στις αλλαγές. Η απόδοση κάτω από συνθήκες πίεσης και άγχους. Η κατανόηση των συναισθημάτων του. Η κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων (ενσυναίσθηση). Η αισιοδοξία. Η αυτοπεποίθηση. Οι αυξημένες επικοινωνιακές ικανότητες. Το να κερδίζει την εμπιστοσύνη των άλλων. Η αποδοχή της κριτικής από τους άλλους (ως μέσου ανατροφοδότησης για την δική του βελτίωση). Η ικανότητα να ασκεί εποικοδομητική κριτική σε άλλους χωρίς να γίνεται επικριτικός. Η ικανότητα διαφωνίας χωρίς να προκαλεί ένταση στους άλλους. Η ανάληψη πρωτοβουλιών. Η καλλιέργεια σχέσεων. Η ανάπτυξη κινήτρων για επίτευξη στόχων. Η ικανότητα επιρροής και ηγεσίας. Η αντίσταση σε προκαταλήψεις. Η αποφασιστικότητα. Η υπομονή και η επιμονή. Η ικανότητά του να εμπνέει τους άλλους. Η πειθώ. Η ικανότητα να συνεργάζεται χωρίς να ανταγωνίζεται . Η ικανότητα συμμετοχής σε ομαδικές εργασίες. Η διατήρηση της ψυχραιμίας σε στιγμές κρίσεων. Η ικανότητα χαλιναγώγησης της ανυπομονησίας. Η υψηλή ικανότητα συγκέντρωσης. Η αποδοχή της ήττας και της αποτυχίας. Η ικανότητα να ακούει πριν μιλήσει. Η αποδοχή των αδυναμιών του. Το αυξημένο ήθος. Η μεγάλη εργατικότητα.
Για ποιους λόγους το σχολείο δεν καλλιεργεί επαρκώς τις συναισθηματικές δεξιότητες;
Ας πάρουμε ξανά τους μαθητές. Φυσικά είναι πολύ μικροί ακόμα για να έχουν αποκτήσει σε ικανοποιητικό βαθμό τα παραπάνω χαρακτηριστικά των ατόμων με υψηλό EQ. Το ερώτημα όμως είναι αν στα σχολεία γίνεται προσπάθεια καλλιέργειας αυτών των χαρακτηριστικών; Η απάντηση είναι κατηγορηματικά, όχι. Αυτό οφείλεται σε διάφορους λόγους:
1) ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ
Καταρχάς τα αναλυτικά προγράμματα είναι γνωσιοκεντρικά, δεν αναφέρονται σχεδόν καθόλου στην καλλιέργεια του συναισθηματικού κόσμου των παιδιών. Είναι πραγματικά εντυπωσιακή η υποβάθμιση που έχουν στο εκπαιδευτικό μας σύστημα οι εικαστικές τέχνες, ο χορός , το θέατρο, η κίνηση, η μουσική, η άθληση. Αυτά θεωρούνται δευτερεύουσας αξίας σε σχέση με τα ακαδημαϊκά μαθήματα (γλώσσα, μαθηματικά ,φυσική, αρχαία, ιστορία…), κάτι που προβληματίζει καθώς αναμφισβήτητα αποτελούν πλούσιες «θρεπτικές ουσίες» ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα επίσης είναι το μάθημα βιωματικών δράσεων ΣΚΖ ( Σχολική και Κοινωνική Ζωή) που διδασκόταν στη Α’ Γυμνασίου και που ήταν προσανατολισμένο στην διερεύνηση και καλλιέργεια των συναισθημάτων. Από το 2016-2017 το μάθημα αυτό θεωρήθηκε περιττό και ουσιαστικά καταργήθηκε μαζί με όλα τα υπόλοιπα μαθήματα βιωματικών δράσεων του Γυμνασίου( έξι συνολικά στον αριθμό). Σε μια λογική συμψηφισμού των εντυπώσεων στη θέση όλων των βιωματικών δράσεων που καταργήθηκαν και που διδάσκονταν μέσα το διδακτικό ωράριο καθ’ όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους , βάλαμε τη πολυδιαφημισμένη «θεματική εβδομάδα». Αντί δηλαδή να εμπλουτίσουμε το Γυμνάσιο δίνοντας στη διδασκαλία βιωματικό προσανατολισμό που θα είχε σαν σκοπό να εκμεταλλευτεί τη δύναμη των συναισθημάτων στη μάθηση, κάνουμε πρόχειρα σχεδιασμένα και αποσπασματικά βιωματικά αφιερώματα «μιας εβδομάδας» ή «μιας ημέρας».
2) Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΝΑ ΒΡΕΘΟΥΝ ΣΕ ΑΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΤΑ ΝΕΡΑ ΚΑΙ Η ΠΙΕΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Οι εκπαιδευτικοί φοβούνται -όχι αδικαιολόγητα – να περιπλανηθούν σε αχαρτογράφητα νερά και να δαπανήσουν ωφέλιμο διδακτικό χρόνο για την καλλιέργεια των συναισθηματικών δεξιοτήτων ξεφεύγοντας από τα γνώριμα μονοπάτια της διδασκαλία τους. Φυσικά ο δισταγμός τους αυτός ενισχύεται από το γεγονός ότι είναι υποχρεωμένοι να βγάλουν τόσο μεγάλη ύλη μαθήματος που τους κάνει να στρεσάρονται καταλήγοντας «ότι δεν έχουν καιρό για χάσιμο». Αυτό που ίσως δεν έχουν σκεφτεί είναι ότι δεν χρειάζεται να αφιερώνουν ειδικές συνεδρίες (ομιλίες) καλλιέργειας συναισθηματικών δεξιοτήτων αλλά ότι αυτό μπορεί να συμβαίνει κατά τη διάρκεια του μαθήματος, ως μέρος του μαθήματος κάθε φορά που παρουσιάζεται μια ευκαιρία.
Επί παραδείγματι αν κατά τη διάρκεια του μαθήματος δημιουργηθεί κάποια ένταση μεταξύ των μαθητών (γεγονός πολύ συνηθισμένο) τότε ο εκπαιδευτικός συνήθως προσπαθεί να εξαφανίσει άμεσα την ένταση παίρνοντας κάποια περιστασιακά πειθαρχικά μέτρα ( επίπληξη, ωριαία αποβολή, στέλνει τους μαθητές στο γραφείο του διευθυντή). Έτσι όμως χάνεται μια μεγάλη ευκαιρία να καλλιεργηθούν οι συναισθηματικές δεξιότητες των μαθητών. Σίγουρα θα ήταν προτιμότερο να αρχίσει μια συζήτηση μικρής διάρκειας σχετικά με την ένταση που προκλήθηκε που θα έχει σαν σκοπό να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές μόνοι τους το λάθος τους, να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να τους βοηθήσει να καλλιεργήσουν ένα από τα πιο πολύτιμα χαρακτηριστικά συναισθηματικής νοημοσύνης : τον αυτοέλεγχο. Θα μου πείτε ότι «έτσι όμως χάθηκε λίγο μάθημα». Τότε θα σας απαντήσω «ναι, αλλά πιθανόν να κερδίσαμε κάποιους μαθητές». Υπάρχει όμως και ένα δευτερογενές κέρδος με τέτοια αντιμετώπιση του παραπάνω συμβάντος : είναι πολύ πιθανόν να παρατηρήσουμε σιγά σιγά την ελάττωση της συχνότητας εμφάνισης παρόμοιων εντάσεων στην τάξη.
Ας ξεκινήσουμε από απλά πράγματα που φαίνεται ότι η πλειονότητα των μαθητών μας δεν έχει σχεδόν καθόλου καλλιεργήσει. Επί παραδείγματι: ας τους βοηθήσουμε να μάθουν να ακούνε πριν μιλήσουν, να μην έχουν ανυπομονησία , να μην ανταγωνίζονται τόσο πολύ μεταξύ τους, να αντέχουν να μην είναι το επίκεντρο της προσοχής, να επιχειρηματολογούν σωστά όταν εκφράζουν άποψη, να είναι ομαδικοί , να σέβονται την διαφορετικότητα, να αντέχουν την αποτυχία, να καταλάβουν την αξία των ανθρώπινων σχέσεων, να είναι υπεύθυνα για τις πράξεις τους, να μπαίνουν στη θέση του άλλου προσπαθώντας να καταλάβουν πως νιώθει, να σταθμίζουν τις συνέπειες των πράξεων τους πριν προβούν σε αυτές, να μάθουν να νοιάζονται και να μοιράζονται.
Οι εκπαιδευτικοί ας μην ξεχνούν ότι πέρα από τον διδακτικό ρόλο έχουν και παιδαγωγικό. Και ο παιδαγωγικός ρόλος πραγματώνεται με καταλύτη τις προσωπικές σχέσεις με τους μαθητές. Όταν δηλαδή οι μαθητές νιώσουν τέτοια εμπιστοσύνη απέναντι στους εκπαιδευτικούς τους ώστε να «ανοιχθούν» και να μιλήσουν για τις αγωνίες και τα όνειρά τους και το κυριότερο όταν νιώθουν ελεύθερα να δείξουν τον πραγματικό τους εαυτό και όχι μόνο εκείνο τον εαυτό που θεωρούν ότι περιμένει ο εκπαιδευτικούς από εκείνους για να τους ανταμείψει με καλή βαθμολογία. Μόνο με τέτοιες σχέσεις εμπιστοσύνης μπορούν οι μαθητές να αναπτύξουν τον ανθρωπισμό τους και την ανθρωπιά τους. Αλλιώς παραμένουν εγκλωβισμένοι μέσα στο εγωκεντρικό και ατομικιστικό τους «κουκούλι».
Έχουμε συνειδητοποιήσει την αξία των συναισθημάτων;
Δεν υπάρχει άλλη εξήγηση. Μάλλον έχουμε υποτιμήσει τελείως ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει και δεξιό ημισφαίριο που αναπτύσσεται μόνο από συναισθήματα και καθόλου από γνώσεις. Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ότι μόνο όταν οι συναισθηματικές εμπειρίες επαναλαμβάνονται συνεχώς ο εγκέφαλός μας τις μετατρέπει σε νευρωνικές αντιδράσεις οπλίζοντας τον άνθρωπο με τις δεξιότητες εκείνες που είναι αναγκαίες για να αντιμετωπίσει κάθε πρόβλημα στη ζωή του. Αν αυτό το είχαμε συνειδητοποιήσει τότε ίσως να μην είχαμε σήμερα τόσους πολλούς ανθρώπους που χειρίζονται εντελώς άστοχα και λανθασμένα την προσωπική και την επαγγελματική τους ζωή ή ανθρώπους που είναι συναισθηματικά ανώριμοι αλλά και τόσους πολλούς ανθρώπους με ψυχολογικά προβλήματα. Τελικά ίσως να μην είναι τόσο παράδοξο το γεγονός ότι ανάμεσα σε αυτούς τους συναισθηματικά ανεπαρκείς ανθρώπους υπάρχουν πολλοί ευφυείς με υψηλό IQ.
Ίσως τα αδιέξοδα των ανθρώπων να ήταν πολύ λιγότερα αν είχαμε καλλιεργήσει το δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο, ξέρετε αυτό που το λέμε αλλιώς και «καρδιά». Τότε το μόνο σίγουρο θα ήταν ότι θα επιλέγαμε να κάναμε πολλά περισσότερα πράγματα «με την καρδιά μας», παρά αναγκαστικά. Και αυτό, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι το μυστικό της ψυχικής πληρότητας και ισορροπίας.
Δημήτρης Τσιριγώτης. Φυσικός
