Οι Δημοκρατικοί θεσμοί της αρχαίας Αθήνας

Μια σοβαρή περιληπτική έστω ανάλυση των δημοκρατικών θεσμών της αρχαίας Αθήνας, καθώς και του προηγούμενου πολιτικού περιβάλλοντος από το οποίο αυτοί προήλθαν πράγμα που κρίνεται ως απαραίτητο επίσης στοιχείο για την ορθή κατανόηση αυτών των θεσμών, δεν μπορεί να γίνει φυσικά σε ένα μόνο άρθρο. Απαιτείται μια σειρά τέτοιων, θα προσπαθήσω να είναι όσο το δυνατόν μικρότερη. Επί του παρόντος θα ρίξουμε μια γρήγορη ματιά στα πολιτικά συστήματα που προηγήθηκαν της Δημοκρατίας και ειδικότερα σε αυτά της Αττικής καθόσον η Αθηναϊκή Δημοκρατία είναι το ζητούμενο. Γύρω στον 12ο πχ αιώνος έχουμε την βίαιη κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων.

Η Αθήνα υπήρξε ένα απ αυτά, αν και δευτερεύουσας σημασίας αυτό το ίδιο. Το πολιτικό καθεστώς μέχρι τότε στην Αθήνα ήταν μοναρχικό. Ανώτατος άρχων ήταν ο Άναξ, ο οποίος περιβάλλονταν από μια σειρά αξιωματούχων όπως ο Βασιλιάς, που ήταν προφανώς αρχηγός του στρατού και όχι αυτό που θεωρούμε ως Βασιλιά σήμερα, ο οποίος συνοδεύονταν και από μια κουστωδία άλλων αξιωματούχων και γραφέων. Ο Άναξ και οι αυλικοί του ζουν στα ανάκτορα, πάνω σε κάποιο οχυρωμένο λόφο συνήθως, στα πόδια του οποίου απλώνεται η πόλη. Ο λόγος της κατάρρευσης δεν είναι απόλυτα γνωστός, κάποιοι μιλάνε για την κάθοδο των Δωριέων, η ελληνική γραμματεία πάντως αναφέρεται στην επιστροφή των Ηρακλειδών, που υπήρξαν διεκδικητές του μυκηναϊκού θρόνου αλλά εξεδιώχθησαν στο παρελθόν από κάποιους άλλους εξ ίσου διεκδικητές οι οποίοι τελικά επικράτησαν φαίνεται των πρώτων. Όπως και νάχει πάντως, η κατάρρευση αυτή των μυκηναϊκών κέντρων, είχεως συνέπεια την έλευση των σκοτεινών αιώνων όπως τους περιγράφει η ιστορία, που ήταν αιώνες οπισθοδρόμησης κατά πως φαίνεται, γιατί δεν έχουμε για τους επόμενους 4 αιώνες ούτε ένα δείγμα γραφής. Θα πρέπει να ήταν αιώνες βίαιων ταραχών και πολιτικών ανακατατάξεων επίσης, διότι κατά τον όγδοο πχ αιώνα αναδύεται ξαφνικά η ελληνική πόλη κράτος, η οποία έχει ένα πολιτικό σύστημα τελείως διαφορετικό απ αυτό που γνωρίζαμε μέχρι τώρα.

Η εξουσία τώρα εμφανίζεται σε ένα βαθμό διασπασμένη, και εξασκείται από μία σειρά εκλεγμένων αρχόντων με περιορισμένο χρόνο θητείας. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό όλων αυτών των αρχόντων, είναι πως ανήκουν στην αριστοκρατία. Οι λαικές τάξεις είναι ακόμα τελείως αποκλεισμένες από οποιασδήποτε μορφής άσκησης της εξουσίας. Η άμυνα της πόλης ανήκει σχεδόν εξ ολοκλήρου στους “ευγενείς” αυτούς αριστοκράτες και απόγονους των παλιών μυκηναίων βασιλιάδων, ενώ οι άλλοι οι λαικοί, δεν είναι καθόλου ευγενικοί, θεός τους είναι ένας αγροίκος, ο Διόνυσος, και όταν δεν δουλεύουν στα χωράφια των ευγενών, κατά την διάρκεια κάποιων γιορτών κυρίως, ξοδεύουν τον χρόνο τους κυνηγώντας τα βράδια στα βουνά φρεσκοαρωματισμένες αριστοκράτισσες με ανόσιες ορέξεις, που περίμεναν πως και πως να έλθει αυτή η ευλογημένη μέρα! Η εξουσία λοιπόν στην Αθήνα κατά τους χρόνους αυτούς ασκείται από 3 άρχοντες, τον Βασιλιά, που τώρα όμως έχει μόνο αρχιερατικά καθήκοντα, τον πολέμαρχο, που είναι ο αρχηγός του στρατού, και τον επώνυμο άρχοντα, που ασκεί το δικαστικό μέρος. Αυτοί οι τρεις πλαισιώνονται από 6 νομοθέτες συν ένα γραμματέα. Δίπλα σε αυτούς τους 10 υπάρχει το συμβουλευτικό και δικαστικό όργανο του Αρείου Πάγου, το οποίο αποτελείται από μια ομάδα πρώην αρχόντων που έχουν ήδη εκτελέσει την θητεία τους, και στους οποίους προεδρεύει ο ανώτατος άρχων. Όλοι αυτοί μέχρι τον τελευταίο αριστοκράτες. Ο δε λαός, εκτός του ότι δεν συμμετείχε στην εξουσία, κατέληγε στο τέλος λόγω υπερχρέωσης στους δανειστές του γαιοκτήμονες αριστοκράτες, να τους πουλάει και το σώμα του,να καταλήγει δηλαδή δούλος.

Ως συνέπεια των τελευταίων λοιπόν, έχουμε μια αγροτική εξέγερση κατά τις αρχές του έκτου πχ αιώνος, και συνεπακόλουθο πρόβλημα ύπαρξης νέων νόμων, που έρχεται να επιλύσει ο Σόλων. Ο Σόλωνας αναφέρεται από την αρχαία γραμματεία ως ο πρώτος δημοκράτης μεταρρυθμιστής, αν και το μόνο που στην πραγματικότητα έκανε, ήταν να καταργήσει τα αγροτικά χρέη και να απαγορεύσει την πώληση του σώματος στον δανειστή γαιοκτήμονα. Χώρισε επίσης τους Αθηναίους σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με το εισόδημα, που όμως λίγο ως πολύ αυτή η διαίρεση προϋπήρχε, και έδωσε κάποια μικροαξιώματα και στην δεύτερη μετά τους γαιοκτήμονες αριστοκράτες τάξη, δηλαδή τους λεγόμενους ιππείς. Δεν προχώρησε σε αναδιανομή γαιών, ούτε σε περαιτέρω κατακερματισμό της εξουσίας, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα λίγο αργότερα μια δεύτερη αγροτική εξέγερση, η οποία και έφερε στην εξουσία με την απόλυτη υποστήριξη των αγροτών, τον τύραννο Πεισίστρατο. Αν και όλη η αρχαία γραμματεία θεωρεί ως απεχθές φαινόμενο την τυραννία, εν τούτοις ο ίδιος ο Πεισίστρατος διατήρησε την φήμη ως ακόμα και πολύ αργότερα, του καλού και δίκαιου ανθρώπου.

Φαίνεται πως την περίοδο της κυριαρχίας του, ωφέλησε πολύ τους αγρότες, προχώρησε σε αναδιανομή γαιών προς όφελος των τελευταίων, επέκτεινε το εμπόριο, και η Αθήνα άρχισε να γίνεται το μεγάλο πολιτιστικό κέντρο της εποχής. Με εντολή δική του κατεγράφησαν τότε τα ομηρικά έπη, καθώς και τα Ορφικά κείμενα. Ήλθε σε ανοιχτή σύγκρουση με την πανίσχυρη ως τα τότε αριστοκρατική οικογένεια των Αλκμαιωνιδών και τους εξόρισε. Οι γιοι του όμως φαίνεται πως δεν μπόρεσαν να σταθούν στο ύψος του πρώτου, και γρήγορα η τυραννία καταλύθηκε και οι Αλκμαιωνίδες επέστρεψαν, κι έτσι φτάνουμε στην δεύτερη μεγάλη πολιτική μεταρρύθμιση που έγινε από τον Κλεισθένη. Η σημαντικότατη αυτή μεταρρύθμιση, συνέπεια της οποίας ήταν η λαμπρή περίοδος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, θα αποτελέσει και το θέμα του δεύτερου κατά σειρά άρθρου, που γρήγορα θα ακολουθήσει.