Οι πρώτοι Φιλόσοφοι με μία ματιά
Γιατί στην Μίλητο;
Η Μίλητος ιδρύθηκε τον 11ο αι. π.Κ.Χ από γιο του Κόδρου, τον Νηλέα, στα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας, εκεί που εκβάλλει ο ποταμός Μαίανδρος. Ο αποικισμός αυτός ολοκληρώθηκε με την σταδιακή άφιξη διαφόρων ομάδων, που προέρχονταν κυρίως από την Β.Α Πελοπόννησο και η Μίλητος εξελίχθηκε σε εμπορικό κέντρο μεγάλης σπουδαιότητας.
Οι Μιλήσιοι διεύρυναν τον ορίζοντά τους και ήρθαν σε επαφή με τις ιδέες άλλων πολιτισμών, όπως της Αιγύπτου, των Σάρδεων και του Πόντου, οι οποίες απετέλεσαν το θεωρητικό υπόβαθρο της ιωνικής σκέψης. Επιπλέον, η έλλειψη οργανωμένης θρησκείας και ιερατείου ευνόησε την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης, η οποία εκλαμβάνεται εδώ ως μοχλός ανάπτυξης και όχι ως κίνδυνος για το υπάρχον καθεστώς, όπως συνέβαινε στις χώρες με ισχυρή θρησκευτική τάξη. Επιστημονική σκέψη και φιλοσοφικός στοχασμός γεννήθηκαν μαζί, ως μία διανοητική σύλληψη και πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να χωρίσουν οι δρόμοι τους.
Οι πρώτοι φιλόσοφοι εμφανίζονται την εποχή της ειρήνευσης που συνήψαν ο τύραννος της Μιλήτου Θρασύβουλος με τον Αλυάττη, βασιλιά της Λυδίας (λίγο πριν το 594 π.Κ.Χ) και η φιλοσοφία ακμάζει όσο αναπτύσσεται η οικονομία. Όταν γύρω στο 530 π.Κ.Χ το εμπόριο παρακμάζει, η πολιτική κατάσταση είναι ταραχώδης και η στρατιωτική ισχύς της πόλης αποδυναμώνεται, το κέντρο της ελληνικής διανόησης μεταφέρεται στις αποικίες της Κ. Ιταλίας, όπου το αντικείμενο της φιλοσοφίας διαφοροποιείται.
Το ερώτημα που απασχόλησε αυτούς τους πρώτους διανοητές ήταν «ποιο είναι το πρωταρχικό στοιχείο της σύστασης του κόσμου και με ποιες διεργασίες επιτυγχάνεται η διαφοροποίησή του». Προσπαθώντας να βρουν λογικές απαντήσεις απομακρύνθηκαν από τους κοσμογονικούς μύθους, χωρίς όμως να εξορίσουν τη θεότητα από το σύστημά τους.
Θαλής: Ο πρώτος που αποκάλυψε στους Έλληνες τη φυσική έρευνα
«Μερικοί λένε πως η ψυχή είναι αναμεμειγμένη με το σύμπαν· ίσως γι’ αυτό και ο Θαλής θεωρούσε πως όλος ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς»
Ο Θαλής ο Μιλήσιος έζησε από το 624 έως το 545 π.Κ.Χ περίπου, και διακρίθηκε ως μαθηματικός, μηχανικός και αστρονόμος. Είναι ο αρχαιότερος φυσικός φιλόσοφος που γνωρίζουμε ενώ συγκαταλέγεται ανάμεσα στους επτά σοφούς. Γεννήθηκε στη Μίλητο από την Κλεοβουλίνη και τον Εξάμυο, ο οποίος καταγόταν από την ίδια οικογένεια με τον Κάδμο και τον Αγήνορα. Ωστόσο φαίνεται πως δεν ήταν αριστοκράτης και ούτε φρόντισε να αποκτήσει περιουσία, αλλά προτίμησε να αφοσιωθεί στην έρευνα.
Ταξιδεύοντας στην Αίγυπτο είχε την ευκαιρία να συγκεντρώσει στοιχεία από τους επιτυχημένους χωρομέτρες και να γίνει ο πρώτος γεωμέτρης στην Ελλάδα. Για τους αρχαίους ήταν ένα λαμπρό παράδειγμα επινοητικότητας, καθώς είχε προβλέψει μία έκλειψη ηλίου (585 π.Κ.Χ), είχε σχεδιάσει εκτροπή ποταμού και είχε καταφέρει να κερδίσει πολλά χρήματα, προβλέποντας από νωρίς την αυξημένη παραγωγή ελιάς. Ως μαθηματικός, υπολόγισε το ύψος μίας πυραμίδας και έλυσε μερικά ακόμα προβλήματα, που για εκείνη την εποχή ήταν εντυπωσιακά. Ένα από αυτά ήταν το θεώρημα πως οι κατά κορυφήν γωνίες είναι ίσες. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν είχε διατυπώσει κάποιες συγκεκριμένες γεωμετρικές αρχές, αλλά οι μετρήσεις του είχαν εντυπωσιάσει τους συγχρόνους του. Περιγράφοντας κάποιον επινοητικό άνδρα, ένα πρόσωπο στις Όρνιθες του Αριστοφάνη λέει «αυτός είναι ίδιος Θαλής».
Σχετικά με την φύση, ο Θαλής κατέληξε στο συμπέρασμα πως το πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου είναι το νερό. Αυτό σημαίνει είτε πως η γη προήλθε από το νερό, ή, όπως τον ερμηνεύει ο Αριστοτέλης, πως τα πάντα στη γη είναι νερό σε διαφορετικές μορφές.
Αναξίμανδρος: Ο πρώτος μεθοδικός μελετητής
«Όπως όλα τα ζώα, έτσι και ο άνθρωπος δεν παρέμεινε ο ίδιος αλλά εξελισσόταν καθώς προσπαθούσε να επιβιώσει υπό διαφορετικές, κάθε φορά, συνθήκες.»
Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (610-545 π.Κ.Χ), γιος του Πραξιάδη ήταν 14 χρόνια νεότερος του συμπατριώτη του, Θαλή, ίσως μάλιστα να ήταν φίλος ή συγγενής του. Η δική του γνώμη ήταν πως το πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου είναι το άπειρο, δηλαδή, μία απροσδιόριστη ύλη η οποία διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη συναντούμε στον ορατό κόσμο και δεν έχει χρονικούς και χωρικούς περιορισμούς. Από την ύλη αυτή δημιουργήθηκαν «όλοι οι ουρανοί και οι κόσμοι που υπάρχουν σε αυτούς, και σε αυτή αποσυντίθενται». Κάθε ον προέρχεται από το άπειρον, την αθάνατη αυτή αρχή και σε αυτήν χρωστά την ύπαρξή του. Ο θάνατος των όντων θεωρείται η ανταπόδοση της οφειλής. Η ζωή του ενός είναι ο θάνατος του άλλου, όπως η νύχτα χάνεται για να γεννηθεί η ημέρα, ο σπόρος πεθαίνει στο χώμα για να γεννηθεί το φυτό, η φωτιά σβήνει για να απομείνει η στάχτη κ.τ.λ. Αυτή η ισορροπία ανάμεσα στις εναντιότητες, κρατά τον κόσμο αιώνιο και αναλλοίωτο.
Ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να δώσει μία ορθολογική εξήγηση της προέλευσης της ζωής μέσω μίας πρώιμης εξελικτικής θεωρίας.
Ο Αναξίμανδρος ήταν επικεφαλής του αποικισμού της Απολλωνίας στη Μαύρη θάλασσα (σημερινή Σωζόπολη στη Βουλγαρία). Προσφάτως, στο κοντινό νησάκι του Αγ. Κηρύκου, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ευρήματα που σχετίζονται με τον χαμένο ναό του Απόλλωνα, πολιούχου της αρχαίας πόλης (www.bhfieldschool.org)
Αναξιμένης: Το απροσδιόριστο «άπειρο» προσδιορίζεται
«Ο «αέρας» είναι για το σύμπαν ό, τι η ψυχή για το ανθρώπινο σώμα» – Αυτή είναι η πρώτη σχετική με την ψυχή αναφορά που έχουμε στην ελληνική φιλοσοφία.
Οι μοναδικές πληροφορίες που έχουμε για τον Αναξιμένη τον Μιλήσιο (περ.585-525 π.Κ.Χ) είναι πως ο πατέρας του ονομαζόταν Εύστρατος και πως δάσκαλός του ήταν ο Αναξίμανδρος. Αν και σήμερα δεν τον μνημονεύουμε συχνά, η σκέψη του εκτιμήθηκε πολύ και αξιοποιήθηκε από τους μεγάλους φιλοσόφους του 5ου αιώνα π.Κ.Χ, όπως ο Δημόκριτος, ο Αναξαγόρας και ο Διογένης. Αργότερα, ο Θεόφραστος (μαθητής του Αριστοτέλη) έγραψε ένα ολόκληρο έργο που πραγματευόταν τη θεωρία του.
Η θεωρία αυτή ήταν ένας συγκερασμός των απόψεων των δύο προηγούμενων Μιλησίων. Βασιζόταν στο «άπειρο» του Αναξίμανδρου, αλλά με συγκεκριμένη πλέον μορφή, την οποία ονομάζει «αέρα», εννοώντας πιθανότατα ένα τμήμα του ατμοσφαιρικού αέρα. Αυτό το πρωταρχικό στοιχείο συμπυκνώνεται και αραιώνει, σχετίζεται με τα υπόλοιπα στοιχεία της φύσης (φωτιά, γη και νερό), και με τον τρόπο αυτό σχηματίζει όλα όσα βλέπουμε σήμερα. Παράλληλα, είναι το πνεύμα που ζωοποιεί τον κόσμο και είναι θεϊκής φύσης, σκέψη που συμφωνεί και με τα συμπεράσματα του Θαλή.
Η Μίλητος αρχίζει να παρακμάζει οικονομικά, κυρίως εξαιτίας των πολυετών και σφοδρών πολιτικών συγκρούσεων, λίγο μετά την κατάληψή της από τους Πέρσες. Τρεις άλλες ιωνικές πόλεις όμως, έχουν ήδη φέρει στον κόσμο τους δικούς τους φιλοσόφους, οι οποίοι θα αφήσουν ισχυρό αποτύπωμα στην πορεία της δυτικής σκέψης: Ο Ηράκλειτος από την Έφεσο, ο Πυθαγόρας, που θα αφήσει την πατρίδα του Σάμο για να μεγαλουργήσει στον Κρότωνα της Κ. Κάτω Ιταλίας και ο Ξενοφάνης από την Κολοφώνα, ο οποίος επίσης θα εγκατασταθεί στην Μ. Ελλάδα. Εκεί, στις ελληνικές αποικίες της Μ. Ελλάδας, η φιλοσοφία πήρε έναν διαφορετικό δρόμο προς μεταφυσικές αναζητήσεις. Η επιστημονική αναζήτηση των Μιλησίων εγκαταλείφθηκε, για να επανέλθει στην Αθήνα του 5ου αιώνα με τον Αναξίμανδρο, τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο.
Πηγές:
Περί Ψυχής, Αριστοτέλης
Διογένης Λαέρτιος Ι, ΙΙ
Φυσικά Γ’, Αριστοτέλης
Doxographi graeci, Hermann Diels
Λεξικό Σούδα
