Ένα από τα ερωτήματα τα οποία ενδιαφέρουν τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα όσο αφορά την ιστορία, αφορά τη βιομηχανική επανάσταση και την οικονομική ανάπτυξη στην οποία οδήγησε. Γιατί η βιομηχανική επανάσταση συνέβη στη Δύση -και μάλιστα στην Αγγλία- και όχι σε άλλες χώρες (όπως π.χ. η Κίνα ή η Ιαπωνία) που ήσαν πολύ πιο οικονομικά αναπτυγμένες από τη Δύση τον 19ο αιώνα;
Από το 1200 μέχρι περίπου το 1800 το βιοτικό επίπεδο του μέσου ανθρώπου στον κόσμο δεν είχε αλλάξει σχεδόν καθόλου. Ούτε υπήρχε η προσδοκία -όπως υπάρχει σήμερα- ότι κάθε χρόνο θα βελτιωνόταν το βιοτικό επίπεδο. Ο άνθρωπος το 1800 βρισκόταν στο ίδιο βιοτικό επίπεδο με τον πρόγονό του το 1200, το οποίο μάλιστα, σύμφωνα με αρκετές έρευνες, ήταν χειρότερο από το βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου της Λίθινης Εποχής. Ο μέσος φτωχός στην Αγγλία το 1700 κατανάλωνε 1.500 θερμίδες ημερησίως, ενώ ο άνθρωπος της λίθινης εποχής 2.300 θερμίδες!
Ο κόσμος για αιώνες φαινόταν να είναι παγιδευμένος στην «παγίδα του Μάλθους»: όποτε αυξανόταν το βιοτικό επίπεδο, αυξανόταν και ο πληθυσμός (περισσότερες γέννες, λιγότεροι άνθρωποι πέθαιναν από λοιμούς κ.λπ.). Ομως η αύξηση του πληθυσμού είχε με τη σειρά της συνέπεια την αύξηση στην προσφορά εργασίας, με αποτέλεσμα χαμηλότερους μισθούς. Αυτό ωθούσε το βιοτικό επίπεδο προς τα κάτω, με αποτέλεσμα να μην μπορεί η ανθρωπότητα να ξεφύγει από αυτό τον φαύλο κύκλο. Το βιοτικό επίπεδο παρέμενε στο επίπεδα της απλής επιβίωσης και αναπαραγωγής.
Όμως το 1800 συνέβη ένα γεγονός το οποίο έμελλε να αλλάξει το πρόσωπο του κόσμου: η βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε μια τεράστια αύξηση της παραγωγικότητας, που επέτρεψε στον πληθυσμό να ξεφύγει από την «παγίδα του Μάλθους». Έτσι, μέσα σε μια περίοδο 200 ετών, το εισόδημα του μέσου Εγγλέζου είχε εξαπλασιαστεί, δηλαδή παρουσίαζε μια αύξηση την οποία δεν είχε παρουσιάσει τα περασμένα 1.000 έτη. Για πρώτη φορά η αύξηση της παραγωγικότητας ξεπερνούσε την αύξηση του πληθυσμού.
Γιατί συνέβη η Βιομηχανική Επανάσταση στη Δύση και ιδιαίτερα στην Αγγλία; Γιατί όχι στην Κίνα ή την Ιαπωνία, δηλαδή σε χώρες που βρίσκονταν περίπου στο ίδιο σημείο οικονομικής ανάπτυξης; Σύμφωνα με την κρατούσα μέχρι πρόσφατα θεωρία, στην Αγγλία υπήρχαν οι θεσμοί εκείνοι που συγκροτούν τα προαπαιτούμενα της οικονομικής απογείωσης: υπήρχε κράτος δικαίου και ένα νομικό πλαίσιο για την ασφάλεια των συναλλαγών. Πάνω απ’ όλα υπήρχε ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας που δίνει κίνητρα στον άνθρωπο να εργαστεί και να επενδύσει -αντί να κλέβει ή να προσεύχεται- διότι γνωρίζει ότι τους καρπούς των δραστηριοτήτων του δεν πρόκειται να τους καρπωθεί κάποιος άλλος. Όμως το πρόβλημα με αυτή τη θεωρία, όπως και άλλες παρόμοιες, είναι ότι π.χ. και στην Ιαπωνία υπήρχαν ανάλογοι θεσμοί, χωρίς όμως να πραγματοποιηθεί η Βιομηχανική Επανάσταση.
Τους τελευταίους μήνες μια νέα θεωρία έχει αρχίσει να συζητείται ευρύτερα όχι μόνο στα επιστημονικά περιοδικά αλλά και σε μαζικής κυκλοφορίας έντυπα, όπως οι «Times», το «Newsweek» κ.ά. Πατέρας της νέας θεωρίας είναι ο καθηγητής Γκρέγκορι Κλαρκ, του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Ντέιβις. Στο βιβλίο του με τίλο «Αποχαιρετώντας την ελεημοσύνη: Μια σύντομη οικονομική ιστορία του κόσμου» ο Κλαρκ υποστήριξε ότι η Βιομηχανική Επανάσταση συνέβη στην Αγγλία λόγω ορισμένων ιδιόμορφων δημογραφικών εξελίξεων. Για πολλά χρόνια και για ευνόητους λόγους συνήθως επιβίωναν οι γόνοι των πλούσιων οικογενειών. Ομως, επειδή όλα τα παιδιά των πλουσίων δεν μπορούσαν να παραμένουν στην κοινωνική θέση προέλευσής τους, πολλά κατέληγαν σε χαμηλότερες βαθμίδες της οικονομικής και πολιτικής ιεραρχίας. Αυτό είχε ως συνέπεια μετά από μερικές γενιές οι φτωχοί ήταν είτε συγγνεις είτε απόγονοι πλουσίων. Ομως οι πλούσιοι (γόνοι κυρίως εμπόρων) έφερναν μαζί τους και τις αξίες που αποτελούν τις προϋποθέσεις για την οικονομική επιτυχία: την εργατικότητα, την αποταμίευση, την ειρηνική επίλυση των διαφορών και τον αλφαβητισμό. Ετσι οι «αστικές αξίες», που επιτρέπουν στο άτομο να ανταποκρίνεται αποτελεσματικά στα οικονομικά κίνητρα, διαχέονταν σε ευρύτερα πληθυσμιακά στρώματα. Κάτι ανάλογο δεν συνέβη στην Ιαπωνία ή στην Κίνα, διότι εκεί οι άρχουσες τάξεις, δηλαδή οι σαμουράι (Ιαπωνία) και η δυναστεία των Κουίνγκ (Κίνα)δεν έκαναν συνήθως πολλά παιδιά.
Αναμφίβολα η άποψη του Κλαρκ είναι αρκετά προκλητική, όμως είναι σωστή; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Αμερικανός καθηγητής έκανε πολύχρονες και εξαντλητικές έρευνες για να στηρίξει τις θεωρίες του. Δαπάνησε τουλάχιστον 20 έτη ερευνώντας χιλιάδες δημοτολόγια και διαθήκες της μεσαιωνικής Αγγλίας. Όμως υπάρχουν αρκετοί συνάδελφοί του που εκφράζουν αντιρρήσεις είτε επειδή αμφισβητούν την τεκμηρίωση των επιχειρημάτων του είτε επειδή θεωρούν ότι η θεωρία του έχει απαράδεκτες πολιτικοϊδεολογικές προεκτάσεις. Πάντως αυτό το οποίο είναι σίγουρο είναι ότι η συζήτηση για τη γένεση της Βιομηχανικής Επανάστασης θα συνεχίζεται για πολλά χρόνια ακόμα.