Ο γνωστός θεωρητικός φυσικός και ακαδημαϊκός μιλά για τα παιδικά του χρόνια, την επιστήμη της Φυσικής, τον εποικισμό σε άλλους πλανήτες, την Ελλάδα, τη θρησκεία και τη ζωή
Γεννήθηκα το 1948 στο Χαρβάτι, τη γνωστή σήμερα ως Παλλήνη Αττικής. Ήταν μια περιοχή με χωμάτινες εκτάσεις, ζώα, στέρνες, κτήματα και αλάνες, ενώ το βράδυ θυμάμαι το βαθύ σκοτάδι στον γυρισμό από την Αθήνα. Το πραγματικό μου όνομα είναι Νάκας, όχι Νανόπουλος. Ο παππούς μου, Δημήτρης βρισκόταν στη Νέα Υόρκη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.
Όταν γύρισε στην Ελλάδα για να συμμετάσχει στον Βορειοηπειρωτικό Αγώνα άλλαξε το επώνυμό του από Νάκας σε Νανόπουλος γιατί του έκανε πιο ελληνικό. Γι’ αυτό και η καταγωγή του πατέρα μου ήταν από τη Βόρειο Ήπειρο, συγκεκριμένα το Σέλσι.
Ο πατέρας μου, Βάιος, είχε σπουδάσει στη Γαλακτοκομική Σχολή Ιωαννίνων, αυτή που έγινε πανελληνίως γνωστή εξαιτίας του θανάτου του Βαγγέλη Γιακουμάκη, και αργότερα εργαζόταν ως γαλακτοπώλης στον Ευαγγελισμό. Η μητέρα μου Βασιλική Κορασίδη, με καταγωγή από την Τζια, συγγενής της γνωστής οικογένειας των ηλεκτρικών ειδών, ήταν η οικοδέσποινα του σπιτιού.
Από τον πατέρα μου θυμάμαι που σηκωνόταν νωρίς το πρωί, δοκίμαζε το γάλα που του έφερναν κι ετοίμαζαν τα γιαούρτια που στη συνέχεια θα έτρωγαν οι ασθενείς του νοσοκομείου. Η μητέρα μου ήταν άνθρωπος χαμηλών τόνων, ήρεμη και ευγενική. Πολλά χρόνια αργότερα, όταν είχα γίνει ήδη διάσημος επιστήμονας, υπήρχαν στιγμές που με πλησίαζε δειλά-δειλά, με χάιδευε και με σιγανή φωνή έλεγε «παιδάκι μου», σαν να με ντρεπόταν, κι εγώ προσπαθούσα να την κάνω να αισθανθεί καλύτερα.
Λατρεύω την Αθήνα, τον θόρυβο και την κίνηση της πόλης. Όταν έρχομαι στην Ελλάδα εξακολουθώ να μένω στην πλατεία Κολιάτσου. Με γοητεύει η ζωντάνια του κέντρου. Από την άλλη πλευρά, με ενοχλεί το πρόβλημα της καθαριότητας. Επίσης, χωρίς καμία διάθεση συντηρητισμού, πιστεύω ότι η επανάσταση δεν γίνεται με γκράφιτι στους τοίχους ούτε με το να σπας πεζοδρόμια. Η αληθινή επανάσταση πραγματοποιείται με το μυαλό.
Από τα παιδικά μου χρόνια κρατώ πολύ έντονα στη μνήμη μου τη μοναχικότητα που είχα αναπτύξει από μικρή ηλικία. Αυτό που μου άρεσε ήταν να λύνω αριθμητικές πράξεις, να παρατηρώ και να σκέφτομαι. Είχα ελάχιστες παρέες κι ήμουν ένα εσωστρεφές παιδί. Οι γονείς μου αγαπούσαν πολύ τα βιβλία, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Διάβαζαν καθημερινά εφημερίδα.
Όταν πήγαινα στη Β’ Δημοτικού ο πατέρας μου έκρινε σωστό να μάθω αγγλικά και πάντοτε έφερνε στο σπίτι εξωσχολικά βιβλία. Οι γονείς μου έφυγαν από τη ζωή με διαφορά εννέα μηνών, πρώτα ο πατέρας μου και ύστερα η μητέρα μου. Εξαρτημένοι ο ένας απ’ τον άλλον, πέθαναν ευτυχισμένοι, αφού είχαν προλάβει να νιώσουν την περηφάνια των γονιών που βλέπουν το παιδί τους καταξιωμένο διεθνώς.
Το περασμένο καλοκαίρι, όταν συνέβη η εθνική τραγωδία στο Μάτι, ήμουν στην Ελλάδα. Ένιωσα έκπληξη, οδύνη, οργή και θυμό για όλα όσα έγιναν. Μεγάλωσα σ’ εκείνες τις περιοχές και θυμάμαι χαρακτηριστικά, τέλη της δεκαετίας του ’50, να σχολιάζουν οι ηλικιωμένοι στη παραλία την «κάθοδο των μυρίων» στο Μάτι.
Αναρωτιόντουσαν από τότε τι θα συνέβαινε σε μια ενδεχόμενη καταστροφή. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 θεωρούνταν παραθεριστικός οικισμός και είχε κυρίως εξοχικές κατοικίες. Αργότερα σημείωσε μεγάλη ανάπτυξη και εξελίχθηκε σε μια πυκνοκατοικημένη περιοχή. Πενήντα χρόνια μετά, στον θλιβερό απολογισμό του Ιουλίου του 2018, συμπεριλαμβάνονται εκατό νεκροί.
Ως φοιτητή, με επηρέασε πολύ η ανάγνωση ενός βιβλίου του Φάινμαν με τίτλο «Lectures in Physics» κι έτσι αποφάσισα να ασχοληθώ με τη Θεωρητική Φυσική. Έγινα ερευνητής στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών Ευρώπης (CERN) στη Γενεύη αλλά και διευθυντής του Κέντρου Αστροσωματιδιακής Φυσικής του Κέντρου Προχωρημένων Ερευνών (HARC) στο Χιούστον του Τέξας, όπως και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. Παραμένω ακόμη βαθιά αφοσιωμένος στην επιστήμη μου.
• Κύρια ερευνητική μου ασχολία είναι η Φυσική Υψηλών Ενεργειών και η Κοσμολογία. Στη Φυσική με γοητεύει η κατανόηση του κόσμου μέσω των κανόνων της φύσης και των νόμων που διέπουν το σύμπαν. Η Κοσμολογία είναι μια συναρπαστική επιστήμη. Προσπαθείς να εξηγήσεις όλα όσα μας περιτριγυρίζουν.
Η απεραντοσύνη του σύμπαντος, το βάθος της ανθρώπινης γνώσης και η ικανοποίηση της ανακάλυψης είναι τα πιο ενδιαφέροντα πεδία της Φυσικής. Αναμφίβολα, επηρεάζει καταλυτικά τον τρόπο που βλέπεις τη ζωή.
• Βρισκόμαστε στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, ο άνθρωπος αλλάζει. Μετατρέπεται σε ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας. Σε λίγα μόλις χρόνια ο εποικισμός στον Άρη θα είναι πραγματικότητα, η μνήμη θα αποθηκεύεται σε τσιπάκια και θα υπάρχουν φεγγαρόπαιδα. Όλα αυτά δεν είναι πλέον σενάρια επιστημονικής φαντασίας.
Η Γη θα μετεξελιχθεί σε ένα τεχνολογικό πάρκο και πιθανόν οι περισσότεροι να μεταναστεύσουν σε άλλους πλανήτες. Όσοι απομονωθούν θα χάσουν το τρένο της προόδου.
Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία κυριαρχούν οι δευτερεύουσες ανάγκες. Μας χαρακτηρίζει η επιδειξιομανία σε επίπεδο οικονομικό, επαγγελματικό και γενικότερου status quo. Μας διέλυσε ως κοινωνία ο νεοπλουτισμός. Μου προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση το γεγονός ότι οι νέοι σήμερα δεν έχουν έναν σκοπό στη ζωή τους. Δεν ονειρεύονται. Πορεύονται ανώφελα με όσα παίρνει ο άνεμος, παρά το γεγονός ότι σήμερα, εν αντιθέσει με το παρελθόν, οι νέοι είναι πολύ εξυπνότεροι.
Όμως, τους λείπουν η δυναμικότητα, η όρεξη για αλλαγή, το όραμα για το αύριο και η ελπίδα. Θεωρώ ότι η μόνη διέξοδος είναι να ανακαλύψουν τι τους αρέσει στη ζωή και να παλέψουν με όλες τους τις δυνάμεις για να το πετύχουν. Δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από το να ξέρεις τι θέλεις, τι επιθυμείς, τι είναι αυτό που σου γεμίζει την ψυχή. Πώς θα ζήσεις χωρίς να έχεις κάτι να περιμένεις;
Η έλλειψη σκοπού μπορεί να αποβεί θανάσιμος κίνδυνος. Οι αποφάσεις μας, θετικές ή αρνητικές, είναι δικές μας. Προφανώς, αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσχέρειες και παίζουν σημαντικό ρόλο και οι αρνητικές συγκυρίες. Όμως, αν δεν υπάρχει άλλη λύση, φύγε στο εξωτερικό. Πήγαινε εκεί όπου πιστεύεις ότι μπορείς να γίνεις επιτυχημένος.
• Κρίνοντας από τη δική μου περίπτωση, μπορώ να πω ότι, αν επέλεγα να μείνω στην Ελλάδα, θα είχα χαθεί. Ευτυχώς, αντιλήφθηκα πολύ νωρίς ότι αυτό με το οποίο ήθελα να ασχοληθώ στη ζωή μου ήταν πέρα και μακριά από την ελληνική πραγματικότητα.
• Τρανή απόδειξη της εθνικής μας νοοτροπίας και του πώς η Ελλάδα «τρώει» τα παιδιά της ήταν η απόρριψη της αίτησης μετάκλησής μου από το εκλεκτορικό σώμα του Φυσικού Τμήματος του Πανεπιστημίου των Αθηνών πριν από δέκα χρόνια. Το γεγονός αυτό είχε θορυβήσει τους Έλληνες του εξωτερικού και είχε προκαλέσει κατακραυγή στους πανεπιστημιακούς κύκλους και στους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών.
Βέβαια, αυτό ήταν αποτέλεσμα μιας ομάδας που πιθανόν δεν με συμπαθούσε. Αλλά πικράθηκα επειδή μου ζήτησαν να αποσύρω τη μετάκληση. Φυσικά, αρνήθηκα. Φθόνος, αντιπάθεια και αποστροφή. Αυτή είναι η διαχρονική κλίμακα αντίληψης των φατριών. Αν δεν έχεις μπάρμπα στην Κορώνη, έχεις τελειώσει. Νομίζω ότι αυτή είναι από τις βασικές αιτίες που μας οδήγησαν στην οικονομική καταστροφή.
• Μια παθογένεια που με ενοχλεί έντονα είναι ότι η χώρα μας λειτουργεί ως ένα κλειστό σύστημα. Σε λίγα χρόνια θα ‘χουμε τσιπάκια στο κεφάλι, θα υπάρχουν φεγγαρόπαιδα, ο κόσμος αλλάζει διαρκώς, η τεχνολογία εξελίσσεται κι εμείς περί άλλα τυρβάζουμε. Από την περίοδο που απελευθερωθήκαμε από τους Τούρκους βιώνουμε τις ίδιες καταστάσεις: πολιτικές αντιπαλότητες, κομματικοί στρατοί, πόλωση, πελατειακό κράτος και αναρίθμητοι διχασμοί.
• Στην Ελλάδα είμαστε χαμένοι στη μετάφραση. Η μόνη ουσιαστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση ήταν εκείνη που συντελέστηκε την περίοδο του Γεωργίου Παπανδρέου. Τα προβλήματα της παιδείας μπορούν να λυθούν χωρίς τυμπανοκρουσίες και φανφάρες, μόνο με ομόφωνες αποφάσεις απ’ όλα τα κόμματα.
Όμως, προτιμάμε να μην κάνουμε τίποτα και αλλάζουμε κάθε τόσο τις νομοθετικές ρυθμίσεις στην εκπαίδευση. Κάθε νέος υπουργός και μια καινούργια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό εξαιρετικών μυαλών συμπατριωτών μας που διακρίνονται στο εξωτερικό και είναι απορίας άξιον που κανείς δεν ζητά τη γνώμη τους.
Αντιλαμβάνομαι πλήρως ότι κυριαρχεί η προχειρότητα, η απειρία και η απουσία αξιολόγησης. Είμαστε προσκολλημένοι σε οτιδήποτε ελληνικό κι έχουμε κόψει κάθε διασύνδεση με τον υπόλοιπο κόσμο. Σε μια περίοδο ιλιγγιώδους εξέλιξης εμείς επιλέγουμε να κλεινόμαστε στον εαυτό μας.
Για να ανακαλύψεις τον δρόμο σου χρειάζεται να διαθέτεις μια εσωτερική τρέλα, φιλοδοξία, θάρρος, επιμονή, ορμή και τύχη. Να προχωράς με ανοιχτούς ορίζοντες. Να αναπτύσσεται μέσα σου μια ανησυχία. Φυσικά, έχεις να ξεπεράσεις πάμπολλα εμπόδια στη διαδρομή.
• Ακούω πολλές φορές ανθρώπους που θέλουν να γίνουν ζωγράφοι, χορευτές ή μουσικοί και τους απασχολεί το γεγονός ότι δεν θα μπορούν να βιοποριστούν απ’ αυτές τις δημιουργικές ενασχολήσεις. Πρόκειται για μια εσφαλμένη προσέγγιση. Τίποτα δεν έρχεται ουρανοκατέβατα. Μόνο με σκληρή προσπάθεια πετυχαίνεις, αφού κανένας δρόμος δεν είναι στρωμένος με ροδοπέταλα.
Βρισκόμαστε στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, ο άνθρωπος αλλάζει. Μετατρέπεται σε ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας. Σε λίγα μόλις χρόνια ο εποικισμός στον Άρη θα είναι πραγματικότητα, η μνήμη θα αποθηκεύεται σε τσιπάκια και θα υπάρχουν φεγγαρόπαιδα. Όλα αυτά δεν είναι πλέον σενάρια επιστημονικής φαντασίας. Η Γη θα μετεξελιχθεί σε ένα τεχνολογικό πάρκο και πιθανόν οι περισσότεροι να μεταναστεύσουν σε άλλους πλανήτες. Όσοι απομονωθούν θα χάσουν το τρένο της προόδου.
• Το μεγαλύτερο λάθος που κάνουν οι νέοι είναι που ακούν τους μεγαλύτερους. Μην ακούτε τους μεγάλους. Είναι άνθρωποι «χαλασμένοι». Πολλά απ’ όσα θα πεις, ακόμα και στους γονείς σου, τους ακούγονται περίεργα, ανέφικτα. Και, δυστυχώς, προσπαθούν να επιβάλουν στα παιδιά τους τις δικές τους φιλοδοξίες.
Η δημιουργία είναι χαρά, πλούτος, ευτυχία, το μοναδικό πνευματικό καταφύγιο. Επομένως, μη δίνετε σημασία σε πράγματα που δεν έχουν αξία.
• Όταν υπάρχουν εκατό δισεκατομμύρια γαλαξίες και κάθε γαλαξίας αποτελείται από εκατό δισεκατομμύρια αστέρια είναι λίγο εγωιστικό να λέμε ότι ζούμε μόνοι μας και δεν υπάρχει εξωγήινη ζωή. Είμαστε ένα τυχαίο γεγονός. Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε μόνοι μας: ένα κράμα συμπτώσεων, εκατομμυρίων πρωτονίων και νετρονίων, ενός τυχαίου σύμπαντος. Αποτέλεσμα μιας συγκυρίας γεγονότων.
Δεν υπάρχει αρχή, μέση ή τέλος. Όλα προέρχονται από ένα τίποτα. Πάντα θα γεννιούνται νέα ερωτήματα και διαρκώς θα αναζητούμε καινούργιες απαντήσεις.
• Δεν με τρομάζει ο θάνατος. Προσπαθώ, όσο μπορώ, να επιμηκύνω τη ζωή. Δεν υπάρχει μεταθανάτια ζωή. Η θρησκεία είναι μια ανθρώπινη εφεύρεση. Ο φόβος του θανάτου είναι η ισχυρή δύναμη των θρησκειών. Το σημαντικό για μένα είναι ο καθένας να αφήσει το αποτύπωμά του. Δεν με αφορά να πιστεύω σε κάτι και δεν έχω αυτή την εσωτερική ανάγκη, αλλά δεν κατακρίνω όποιους το κάνουν. Όπως έχει πει ο Σπινόζα, «Deus sive Natura», δηλαδή «Θεός ή Φύση».
• Με τη σύζυγό μου, Μυρτώ γνωριζόμαστε από την περίοδο της εφηβείας. Η αγάπη είναι ένα διαρκές ενδιαφέρον. Είναι η έλξη, συναισθηματική και ερωτική. Οι σχέσεις διαλύονται όταν εισβάλλουν σε αυτές η ανία και η βαρεμάρα. Όταν ο αρχικός ενθουσιασμός μεταβληθεί σε συνήθεια. Όταν η κοινή πορεία ανάμεσα σε δύο ανθρώπους διασπάται σε δύο διαφορετικές κατευθύνσεις.
• Σήμερα μού προκαλεί εντύπωση το ότι βιώνουμε ένα νέο είδος, εκείνο της ασεξουαλικότητας. Ζευγάρια προσηλωμένα στις οθόνες των κινητών τους. Η χρήση των social media εξαρτάται από εμάς. Σου προσφέρουν δυνατότητες κι εσύ επιλέγεις πώς θα τις διαχειριστείς. Αλλά το σεξ είναι απαραίτητο στη ζωή μας. Η σωματική ευτυχία σε γεμίζει συναισθηματική ευφορία.
• Η ζωή έχει συγκεκριμένα χρονικά όρια. Είναι από δω έως εκεί. Επομένως, είμαστε τυχεροί που υπάρχουμε. Ζήστε, λοιπόν, έχοντας ως κινητήρια δύναμη τις επιθυμίες, τα θέλω, τα όνειρα. Μακριά από συμβιβασμούς. Μην αφήνεστε σε όσα δεν σας γεμίζουν ψυχικά. Ρισκάρετε. Προχωρήστε και μη φοβάστε την αποτυχία. Γιατί δεύτερη ζωή δεν έχει.
