Οι ικανότητες της αναζήτησης, της ανάλυσης, της αξιολόγησης και της δημιουργίας πληροφοριών στο διαδίκτυο μπορούν να αναπτυχθούν μόνο μέσα από την ψηφιακή παιδεία και, ειδικότερα, μέσω του συστηματικού εγγραμματισμού στα νέα μέσα (medialiteracy), που πρέπει να ενταχθεί συστηματικά κυρίως στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας / δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης» λέει σε συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο δρ. Βασίλης Χ. Γερογιάννης καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μέλος του Περιφερειακού Συμβουλίου Έρευνας και Καινοτομίας (ΠΣΕΚ) Θεσσαλίας.
Ο κ. Γερογιάννης σημειώνει πως «ένας παράγοντας στα online κοινωνικά μέσα που κάνει τους χρήστες πιο επιρρεπείς στις ψευδείς ειδήσεις είναι οι δείκτες δημοτικότητας», για να εξηγήσει: «Επιστημονικές έρευνες στο πεδίο της ψυχολογίας δείχνουν ότι όσα περισσότερα likes, shares ή σχόλια έχει μια είδηση στο Facebook, τόσο περισσότερο πιθανό είναι να τύχει της προσοχής και άλλων χρηστών και, ως εκ τούτου, τόσο πιο πιθανό είναι ακόμη περισσότεροι χρήστες να τη διαμοιραστούν και να τη σχολιάσουν».
Ο Βασίλης Γερογιάννης ήταν ένας από τους ομιλητές σε εκδήλωση με θέμα «Digital Lies – Ψηφιακά ψέματα» που διοργάνωσε το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων» του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Fake news: Πώς δημιουργούνται και πώς διαδίδονται στο διαδίκτυο;
Ψευδείς ειδήσεις υπάρχουν από την αρχαιότητα αλλά στις μέρες μας η διαφορά είναι ότι παράγονται και εξαπλώνονται μαζικά και ταχύτατα μέσω της τεχνολογίας. Τα fakenews δημιουργούνται και διαδίδονται στο διαδίκτυο και στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα από αυτοματοποιημένα προγράμματα λογισμικού, τα λεγόμενα bots, αλλά κυρίως, από εμάς τους ίδιους τους χρήστες του διαδικτύου και των ψηφιακών κοινωνικών μέσων, είτε ακούσια είτε εκούσια.
Εκτός από τα δισεκατομμύρια των χρηστών στα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στα δίκτυα αυτά υπάρχουν και εκατομμύρια προγράμματα λογισμικού που είναι διαδικτυακά ρομπότs, τα λεγόμενα bots. Τα bots είναι ευφυή προγράμματα λογισμικού που υλοποιούν αλγορίθμους της Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence) και της Μηχανικής Μάθησης (MachineLearning). Δεν είναι ευρύτατα γνωστό ότι οι δημοφιλέστατες πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων (Facebook, Twitter, Instagram) «φιλοξενούν» εκατομμύρια bots που διαδίδουν αποκλειστικά ψέματα. Πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι το 2017 υπήρχαν σε αυτές τις πλατφόρμες:23 εκατομμύρια bots στο Twitter (περίπου το 8,5% όλων των λογαριασμών), 140 εκατομμύρια bots στο Facebook (περίπου το 5,5% όλων των λογαριασμών) και 27 εκατομμύρια bots στο Instagram (8,2% των λογαριασμών). Δηλ. συνολικά 190.000.000 bots σε αυτές μόνο τις πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων, ένα πλήθος μεγαλύτερο από το μισό που πληθυσμού των ΗΠΑ !
Τα bots μπορούν να εκτελούν λειτουργίες αυτόνομα και επαναλαμβανόμενα. Η λειτουργία τους προσομοιάζει τη συμπεριφορά των πραγματικών χρηστών ενός ψηφιακού κοινωνικού δικτύου: ένα bot αλληλοεπιδρά με πραγματικούς χρήστες και μοιράζεται μαζί τους πληροφορίες και μηνύματα. Τα bots διαδίδουν ψευδείς πληροφορίες ακολουθώντας δύο τακτικές:
– Με καταιγιστικό ρυθμό δημοσιεύουν ψευδές περιεχόμενο στο Facebook ή στο Twitter.
– Χρησιμοποιούν ψευδείς πληροφορίες για να σχολιάσουν ανακοινώσεις πραγματικών χρηστών.
Και οι δύο αυτές τακτικές είναι αποτελεσματικές όταν ο χρήστης του Facebook ή του Twitter ανυποψίαστα εμπιστεύεται τις αναρτήσεις που βλέπει και κατόπιν τις διαμοιράζεται, χωρίς να ελέγχει την αξιοπιστία τους. Τα bots μεταδίδουν και αναμεταδίδουν μεγάλο όγκο ψευδών πληροφοριών. Δημιουργούν την εικονική εντύπωση πως μια πληροφορία, ανεξάρτητα από την υπόσταση και την ακρίβειά της, συγκεντρώνει πολλούς «υποστηρικτές». Το φαινόμενο είναι γνωστό ως “echochamber” («δωμάτιο αντήχησης»): όπως ένας κλειστός χώρος με αντίλαλο ευνοεί την ενίσχυση και τη διάδοση του ήχου, έτσι και ένα κλειστό κοινωνικό δίκτυο ατόμων, με κοινές (και πολλές φορές ακραίες) πεποιθήσεις, ευνοεί τη διάδοση ειδήσεων που επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις των ατόμων της ομάδας.
H πλειοψηφία όμως των αναμεταδόσεων ψεύτικων ειδήσεων πραγματοποιείται από εμάς τους ανθρώπους, τους πραγματικούς χρήστες των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων, και όχι από τα bots. Ένας παράγοντας στα online κοινωνικά μέσα που κάνει τους χρήστες πιο επιρρεπείς στις ψευδείς ειδήσεις είναι οι δείκτες δημοτικότητας. Επιστημονικές έρευνες στο πεδίο της ψυχολογίας δείχνουν ότι όσα περισσότερα likes, shares ή σχόλια έχει μια είδηση στο Facebook, τόσο περισσότερο πιθανό είναι να τύχει της προσοχής και άλλων χρηστών και, ως εκ τούτου, τόσο πιο πιθανό είναι ακόμη περισσότεροι χρήστες να τη διαμοιραστούν και να τη σχολιάσουν.
Αυτές οι συμπεριφορές ισχύουν, ανεξάρτητα από το εάν οι ειδήσεις είναι ψεύτικες ή όχι. Υπάρχουν όμως επιστημονικές έρευνες που δείχνουν ότι οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να μοιράζονται τα ψευδή νέα από ό,τι τα αληθινά. Και αυτό γιατί οι ψεύτικες ειδήσεις-δεδομένου ότι τα γεγονότα που περιγράφουν είναι ανύπαρκτα- σχεδόν πάντοτε είναι πρωτότυπες και καινοφανείς.
Επιπλέον, τα συναισθήματα των χρηστών ενισχύουν τη διάδοση της πληροφορίας στα onlineκοινωνικά δίκτυα. Η ανάγνωση πραγματικών ειδήσεων μάς προκαλεί συνήθως ηπιότερα συναισθήματα, όπως χαρά, λύπη, απογοήτευση, προσδοκία και εμπιστοσύνη. Η ανάγνωση ψεύτικων ειδήσεων μάς δημιουργεί έκπληξη, θυμό, άγχος, μερικές φορές αποτροπιασμό και φόβο. Έχει αποδεχτεί επιστημονικά ότι αυτά τα συναισθήματα μάς οδηγούν πιο συχνά στο να αποφασίσουμε να διαμοιραστούμε μια δημοσίευση σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης.
Σημαντικό επίσης ρόλο στην παραπλάνηση των χρηστών έχουν και οι λεγόμενοι τίτλοι «δολώματα», γνωστά ως “clickbaits”. Είναι προκλητικοί τίτλοι και εικόνες άρθρων που κατευθύνουν το χρήστη στο να κάνει click πάνω στο σύνδεσμο που θα τον οδηγήσει σε μια ιστοσελίδα που παρουσιάζει ψευδείς ειδήσεις. Η διαφορά μεταξύ μιας έγκυρης είδησης και ενός clickbait είναι, πολλές φορές, δυσδιάκριτη. Οι δημιουργοί των clickbaits εκμεταλλεύονται την περιέργεια του αναγνώστη να διαβάσει την προκλητική είδηση και, πολλές φορές, το επιτυγχάνουν, ειδικά δε, εάν έχει κοινοποιηθεί από πολλούς χρήστες.
Τέλος, υπάρχουν “Trolls”, πραγματικοί άνθρωποι που δημιουργούν ψεύτικους λογαριασμούς σε ένα ψηφιακό κοινωνικό δίκτυο με κακόβουλο σκοπό την παραπληροφόρηση και την αναπαραγωγή θεωριών συνωμοσίας. Πρόκειται για χρήστες που εκούσια διαδίδουν ψευδείς πληροφορίες για να υποστηρίξουν μια πολιτική ή άλλου είδους ιδεολογία. Αναφέρουν συκοφαντικά σχόλια ώστε να προκαλέσουν δυσαρέσκεια για συγκεκριμένα δημόσια πρόσωπα σε όλους τους άλλους, τους κανονικούς χρήστες.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα ερευνών του Αμερικανικού Κογκρέσου, ειδικά τους τελευταίους μήνες της προεκλογικής περιόδου των τελευταίων αμερικανικών προεδρικών εκλογών, η διακίνηση ψευδών ειδήσεων, μέσω των Trolls και κυρίως στο Facebook, ξεπέρασε τη διακίνηση πραγματικών ειδήσεων. Ο στόχος τους ήταν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα των εκλογών. Η αποτελεσματικότητα των επιδιώξεών τους δύσκολα θα επαληθευθεί ωστόσο βασίστηκαν σε ένα πρόσφορο έδαφος: το 70% των Αμερικανών είναι χρήστες του Facebook και οι περισσότεροι από τους μισούς Αμερικανούς πληροφορούνται τα νέα μόνο μέσω του Facebook.
Τι πρέπει να προσέχουν οι αναγνώστες;
Υπάρχουν ορισμένες απλές πρακτικές που τις προτείνει ο Διεθνής Οργανισμός Βιβλιοθηκών (International Federation of LibraryAssociations and Institutions – IFLA) ώστε οι χρήστες του διαδικτύου να εντοπίζουν τις ψευδείς ειδήσεις:
– Αναζήτησε την πηγή: Βρες πληροφορίες για την πηγή μιας είδησης, το μέσο ή το πρόσωπο που την ανακοίνωσε.
– Μη μένεις στο τίτλο: Προτού να διαμοιραστείς και να διακινήσεις πληροφορίες και περιεχόμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή πριν καταλήξεις σε συμπεράσματα σχετικά με μια είδηση, βεβαιώσου ότι την έχεις διαβάσει και ότι έχεις αξιολογήσει την αξιοπιστία της.
– Σκέψου αυτοκριτικά τις απόψεις σου και κυρίως τις προκαταλήψεις σου: Σε πολλές περιπτώσεις οι χρήστες μεταδίδουν ψεύτικες ειδήσεις γιατί απλά αυτές ικανοποιούν τις προσωπικές τους απόψεις και κυρίως τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Πριν εμπιστευτείς και διαμοιραστείς μια είδηση που κοινοποίησε κάποιος άλλος, προσπάθησε να έχεις ελέγξει και τη διαφορετική άποψη.
– Ρώτα: Εάν έχεις αμφιβολίες για μια είδηση μπορείς να ψάξεις για την εγκυρότητά της σε έγκυρα δημοσιογραφικά sitesή σε ιστοσελίδες που έχουν δημιουργηθεί για τον εντοπισμό των ψευδών ειδήσεων (π.χ. www.ellinikahoaxes.gr).
Πόσο σημαντική είναι η ενημέρωση των πολιτών;
Η ενημέρωση για το πρόβλημα των fakenews είναι πολύ σημαντική αλλά περισσότερο σημαντική είναι η προσπάθεια ενίσχυσης της κριτικής σκέψης των πολιτών και κυρίως των νέων. Οι ικανότητες της αναζήτησης, της ανάλυσης, της αξιολόγησης και της δημιουργίας πληροφοριών στο διαδίκτυο μπορούν να αναπτυχθούν μόνο μέσα από την ψηφιακή παιδεία και, ειδικότερα, μέσω του συστηματικού εγγραμματισμού στα νέα μέσα (medialiteracy), που πρέπει να ενταχθεί συστηματικά κυρίως στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας / δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας τι έχει κάνει προς αυτή την κατεύθυνση;
Στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας λαμβάνονται συχνά πρωτοβουλίες και υλοποιούνται δράσεις με στόχο την ενημέρωση των προπτυχιακών και των μεταπτυχιακών φοιτητών, και γενικότερα του κοινού. Οι δράσεις αυτές δεν αφορούν μόνο τα fakenews αλλά και άλλους «κινδύνους» του διαδικτύου. Στο πλαίσιο αυτό την 1η Απριλίου (και δεν ήταν τυχαία η επιλογή της μέρας), το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Διοίκηση Εκπαιδευτικών Μονάδων» διοργάνωσε επιστημονική ημερίδα με θέμα «DigitalLies».
Εκτός από το ζήτημα των fakenews, στην ημερίδα παρουσιάστηκαν από ειδικούς επιστήμονες και εξειδικευμένα στελέχη της Ελληνικής Αστυνομίας προβλήματα που συνδέονται με τις απάτες στο διαδίκτυο, τον ψηφιακό εκφοβισμό στο σχολείο και τις ψυχολογικές επιπτώσεις του ψηφιακού εκφοβισμού στα παιδιά. Τέλος, σε ερευνητικό επίπεδο, ως Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων Διοίκησης και Ηλεκτρονικού Επιχειρείν, συνεργαζόμαστε με την ερευνητική ομάδα DAISSy του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου στο πεδίο των αλγορίθμων που υλοποιούν μέτρηση και αξιολόγηση της εμπιστοσύνης (trustworthiness) πληροφοριακών πηγών (informationsources) σε κοινωνικά δίκτυα και στο διαδίκτυο των πραγμάτων (internetofthings)
