Ο Τζον Λοκ (1632-1704) υπήρξε ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του βρετανικού εμπειρισμού και της φιλελεύθερης σκέψης. Πρόσφατα κυκλοφόρησε και στη γλώσσα μας το σπουδαίο έργο του «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση» (μετάφραση: Χρήστος Ξανθόπουλος, εκδόσεις Παπαζήση, 2016).
Στο «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση» ο Λοκ εκθέτει τη δική του θεωρία της γνώσης, ενώ στη «Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως» (Πόλις, 2010) παρουσιάζει την πολιτική φιλοσοφία του.
Ο «σοφός Λοκ», όπως τον χαρακτήριζε ο Βολτέρος στις «Φιλοσοφικές επιστολές» του, υπήρξε μια μεγάλη μορφή του Διαφωτισμού. Οι ιδέες του περί ανεξιθρησκίας και ανεκτικότητας («Δοκίμιο για την ανεκτικότητα», Printa, 2013) ενέπνευσαν τους Γάλλους εγκυκλοπαιδιστές.
Η κριτική του στην ελέω Θεού μοναρχία και η υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων επηρέασαν τον Ρουσό και τους πρωταγωνιστές της Αμερικανικής Επανάστασης. Στο έργο του Τζον Λοκ αναφέρεται η ακόλουθη συνέντευξη της Γαλλίδας φιλοσόφου Μπλαντίν Κριγκέλ, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Le Monde.
******
• Ποιο είναι το κείμενο του Λοκ που σας σημάδεψε περισσότερο και γιατί;
Οι «Δύο πραγματείες περί κυβερνήσεως» που σκιαγραφούν την ιδιαίτερη συμβολή της δεύτερης Αγγλικής Επανάστασης (της Ενδοξης Επανάστασης) στη ρεπουμπλικανική αναγέννηση της κλασικής εποχής. Εκτός από την κοινή προβληματική που συμμερίζεται με τους προδρόμους του (Μποντέν, Χομπς, Σπινόζα), ο Λοκ εισφέρει τη δική του ιδιαίτερη πινελιά. Κοινή προβληματική: η προσπάθεια να εκκοσμικεύσουν τις θρησκευτικές επιταγές μετατρέποντάς τες σε κανόνες των πολιτικών σχέσεων, ο διαχωρισμός ανάμεσα στη φυσική κατάσταση και στην πολιτική ζωή, η συμφωνημένη θέσμιση της πολιτικής κοινωνίας.
Ιδιαίτερη πινελιά: ο επαναπροσδιορισμός της φυσικής κατάστασης όπου βασιλεύει ο φυσικός νόμος, η καταγγελία του πολέμου και της δουλείας, το σύμφωνο συνεργασίας που επεκτείνει τον κατάλογο των ατομικών δικαιωμάτων και αντικαθιστά την κυριαρχία με τον διαχωρισμό των εξουσιών. Ο Λοκ καταγγέλλει τον πόλεμο και εδραιώνει την εξίσωση πολέμου και δουλείας. Ο Μακφέρσον ασκεί κριτική στον Λοκ και τον θεωρεί προφήτη του καπιταλισμού. «Καπιταλιστής» ο Λοκ; Ισως. Ιμπεριαλιστής όμως; Σίγουρα όχι, επειδή είναι αυτός ο οποίος, μετά τον Χομπς και πριν από τον Ρουσό, παρουσιάζει πιο καθαρά τη δουλεία ως αντίθετη προς την ελεύθερη πολιτεία. Η πολιτική κοινωνία που φαντάζεται παραχωρεί περισσότερο χώρο στις ατομικές ελευθερίες και στην πολλαπλότητα των εξουσιών: η κυβέρνηση βασίζεται στη συναίνεση του λαού, σκοπός της είναι το κοινό καλό και η διατήρηση των ιδιοκτησιών. Η λειτουργία της προϋποθέτει την πολλαπλότητα των εξουσιών, της νομοθετικής, της εκτελεστικής, της ομοσπονδιακής. Οι νόμοι πρέπει να είναι γραπτοί και να δημοσιεύονται.
• Κατά τη γνώμη σας, ποια είναι σήμερα η επικαιρότητα του Λοκ;
Στη Γαλλία η δημοκρατία φαίνεται να είναι αδιαχώριστη από την Επανάσταση. Ισως είναι καλό να διασχίσουμε τη Μάγχη, για να παρατηρήσουμε μιαν άλλη γενεαλογία της νεωτερικότητας. Εναν αιώνα νωρίτερα από το 1789, στην Αγγλία, όλα φαίνεται να αρχίζουν με τον Κρόμγουελ, όπως και η Επανάσταση στη Γαλλία.
Ο ίδιος ιδεαλισμός, η ίδια βία, η ίδια θανάτωση του βασιλιά. Αλλά η Ενδοξη Επανάσταση ανοίγει στη νεότερη Αγγλία ένα πεπρωμένο ειρήνης και ευημερίας που θα την κάνει σύντομα πρώτη παγκόσμια δύναμη. Ο Λοκ είναι ούτε λίγο ούτε πολύ ο θεωρητικός αυτού του πεπρωμένου. Ειλικρινής ρεπουμπλικανός, σημαδεμένος από την πουριτανική παράδοση, αναγνώστης του Μίλτον, επαναλαμβάνει την επιχειρηματολογία που θεμελιώνει την ελευθερία συνείδησης στο πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης.
Σύγχρονος του Νεύτωνα, παρακολουθεί την ανάδυση της νεότερης επιστήμης. Ο φίλος του ο φυσικός Ρόμπερτ Μπόιλ είναι ο πρόεδρος της Βασιλικής Εταιρείας (Royal Society), όπου οι ιδέες της Αναγέννησης βρίσκουν έναν αναμεταδότη στον ελευθεροτεκτονισμό. Ανεπαίσθητα, το κύμα του βιβλικού πουριτανισμού αραιώνεται και εκτρέπεται μέσα σε ένα ανθρωπιστικό ιδεώδες, όπου οι θρησκείες εξετάζονται με το ίδιο ενδιαφέρον και την ίδια ανεκτικότητα.
Καθώς οι διάφορες θρησκευτικές φατρίες είχαν λειτουργήσει ως στηρίγματα των πολιτικών κομμάτων στον 17ο αιώνα, η αναγνώριση της ανεκτικότητας και η υπεράσπιση της πολλαπλότητας ακυρώνουν τον θανάσιμο χαρακτήρα της κομματικής σύγκρουσης. Αυτή η λύση, η ειρήνευση δηλαδή των θρησκευτικών πολέμων και του κομματικού ανταγωνισμού, γιατί δεν μπόρεσε να εφαρμοστεί στη Γαλλία; Γιατί η Αγγλία επινόησε ένα φάρμακο που την προφύλαξε από επαναλαμβανόμενες επαναστάσεις σαν αυτές που εμείς γνωρίσαμε; Στη Γαλλία βγήκαμε από τους θρησκευτικούς πολέμους με το Διάταγμα (ή Εδικτο) της Νάντης και τη διακήρυξη της ουδετερότητας του κράτους.
Την ίδια περίοδο όμως η συγκέντρωση της εξουσίας στον κυρίαρχο, η βραδεία αλλά ακαταμάχητη πορεία της καρτεσιανής φιλοσοφίας, η οποία δίνει το πρωτείο στη βούληση σε σχέση με τη νόηση και εκτοπίζει τον άνθρωπο έξω από τη φύση, ανοίγουν τον δρόμο στην ιδέα ότι μπορεί να γίνει μια απολύτως νέα αρχή. Χάνεται ο φυσικός νόμος. Ενάντια στη θρησκεία της δύναμης που προκύπτει από τη μακιαβελική εκκοσμίκευση, ο φυσικός νόμος είναι η ρεβάνς της πουριτανικής Αγγλίας, η οποία πιστεύει στην ύπαρξη σταθερών κανόνων που ρυθμίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις, ακριβώς όπως ο Αϊνστάιν θα πει αργότερα ότι ο Θεός δεν παίζει ζάρια.
Με αφετηρία τον φυσικό νόμο, ο Λοκ εδραιώνει τις βασικές αρχές της συμφιλίωσης των κομμάτων μέσα στο συνταγματικό πεδίο της πλουραλιστικής διακυβέρνησης. Εμείς όμως, που απολαμβάνουμε πάντοτε την κληρονομημένη από τη Γαλλική Επανάσταση διαίρεση της Δεξιάς και της Αριστεράς ως το ίδιο και μοναδικό μεγάλο εθνικό μας δράμα, στερηθήκαμε αυτή τη συμφιλίωση. Με την κυρίαρχη κρατική μας διοίκηση δεν πετύχαμε την ειρήνευση των κομμάτων. Να γιατί η Επανάσταση δεν τέλειωσε. Και η φιλοσοφία μας υποστηρίζει αυτή την πολιτική: πιστεύουμε ότι είναι δυνατό να επινοήσουμε εκ νέου τους κανόνες, ενώ ο Λοκ είχε υποδείξει ότι μπορούμε να τους διακηρύξουμε επειδή είναι ήδη παρόντες στην πολιτική και ηθική φύση του ανθρώπου.
Από τα τέλη του 18ου αιώνα ωστόσο, η μορφή του Λοκ χάνεται. Υπερβολικά αριστερός για τους συντηρητικούς, οι οποίοι στην πολιτεία με μοναρχική διακυβέρνηση δεν έχουν μάτια παρά μόνο για τη μοναρχία, και υπερβολικά επηρεασμένος από τη Βίβλο και μεταρρυθμιστής για τους επαναστάτες, εξαφανίζεται μέσα στην αναταραχή που δημιούργησαν η Επανάσταση και οι εχθροί της. Αυτή είναι επομένως η επικαιρότητα του Λοκ: η έξοδος από την Επανάσταση με την ανασυγκρότηση της δημοκρατίας.
