Colin Blakemore – O νους, το πιο ακριβό μας κτήμα

Η έπαρση των ανθρώπινων όντων, η βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι μοναδικός και ριζικά διαφορετικός από τα ζώα, είναι κατανοητή.

Όλα τα είδη είναι μοναδικά. Αν δεν ήσαν, δεν θα αποτελούσαν διακεκριμένα και ανεξάρτητα είδη. Κάθε ζώο, για να εκτελέσει το βιολογικό του έργο, να συντηρήσει τον εαυτό του και τα γονίδιά του, είναι υποχρεωμένο να ενεργεί σαν να υπάρχει ο κόσμος μόνο για το καλό το δικό του και της οικογένειάς του. Αυτή τη θεμελιώδη βιολογική επιταγή της αυτοσυντήρησης ο άνθρωπος τη μετέτρεψε σε ανθρωποκεντρική θεώρηση του σύμπαντος.

Βαθιά στο σύμπλεγμα των σπηλαίων του Λασκώ, ένας καλλιτέχνης άφησε τη μοναδική εικόνα ενός ανθρώπινου όντος – ένα σκαρίφημα που αποτελείται από μια γραμμούλα κι ένα κεφάλι σαν πουλιού. Η φιγούρα δείχνει να κλονίζεται από έναν εφορμώντα βίσωνα, που έχει ζωγραφιστεί με πολλή προσοχή και ακρίβεια. Αυτός που ζωγράφισε αυτήν την παράξενη εικόνα -αφηρημένα τον άνθρωπο και αναπαραστατικά το ζώο-, είναι βέβαιο ότι θεωρούσε τα ανθρώπινα όντα ως είδος ξεχωριστό και ιδιαίτερο. Η έπαρση της μοναδικότητας ήταν παρούσα εκεί, πριν από 17.000 χρόνια.

Μας ξαφνιάζει σήμερα το ενδεχόμενο να είναι ο νους, το πιο ακριβό μας κτήμα, όχι αποκλειστικά ανθρώπινη ιδιότητα αλλά απλώς το ψηλότερο σκαλί στην κλίμακα της διανοητικής λειτουργίας – κλίμακα που κατεβαίνει αρκετά κάτω, στον κόσμο των ζώων. Η εξέλιξη, ως επί το πλείστον, κινήθηκε με ανεπαίσθητα βήματα. Αλλά ενίοτε, μια ελάχιστη δομική ανάπτυξη παρήγαγε μια ποιοτική λειτουργική αλλαγή. Τα φτερά ενός πρωτογόνου πτηνού είχαν ελάχιστες διαφορές κατά τη δομή (και κατά τα γονίδια που τα καθόριζαν) από τα μέλη των ερπετόμορφων προγόνων του. Αλλά το πουλί μπορούσε να κάνει κάτι που το ερπετό δεν το ’βλεπε ούτε στο όνειρό του: μπορούσε να πετάξει. Μπορούμε να υποθέσουμε με βεβαιότητα ότι η εξέλιξη του ανθρώπινου εγκέφαλου -και του παραγώγου του, του νου- είχε αυτό τον εκρηκτικό χαρακτήρα. Ένα ελάχιστο ποίκιλμα της δομής (εκείνη η πρωτόγονη περιοχή του Broca, πιθανόν) έσπρωξε τον εγκέφαλο στην εξελικτική του πορεία και έκανε τις σκέψεις του να πετάξουν.

Για τον Richard Dawkins, ζωολόγο στην Οξφόρδη, η εξέλιξη είναι εξαιρετικά απλή: «Το κάθε τι σε ένα έμβιο σύστημα έχει σκοπό την αναπαραγωγή και διαιώνιση των γονιδίων που το δημιούργησαν». Ο Δαρβίνος είχε εξακριβώσει ότι οι πιέσεις του περιβάλλοντος επιλέγουν το κάθε ζώο (ή ακόμη και συνεργατικές ομάδες ζώων) με κριτήριο την ικανότητά τους να ανταποκρίνονται και να προσαρμόζονται σε αυτές τις απαιτήσεις. Αλλά αυτό που καθιστά ένα ζώο ικανό και ευπροσάρμοστο είναι τα γονίδια που δομούν το σώμα του. Διερωτάται κανείς τι έχει να πει ένας αναγωγικός δαρβινιστής για την άνθηση του ανθρώπινου νου. Για τον Dawkins ο νους είναι οι ενέργειες του εγκεφάλου, που «εξελίχθηκε για να καταστήσει τα ζώα πιο αποτελεσματικά ως προς την αναπαραγωγή των γονιδίων τους».

Η μεγάλη ανάπτυξη του εγκεφάλου, και ειδικότερα του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, η οποία συντελέστηκε κατά τη διάρκεια της εξέλιξης των πιθήκων, ενδέχεται να προκλήθηκε από το γεγονός ότι ήσαν δενδρόβιοι. Η γρήγορη κίνηση μέσα στο δαιδαλώδες περιβάλλον των κλαδιών και των φύλλων θα πρέπει να ήγειρε τρομαχτικές απαιτήσεις στον υπολογιστή που είχαν μέσα στο κεφάλι τους. Όταν οι πρώτοι ανθρωπίδες εγκατέλειψαν τα δάση και βγήκαν στη σαβάνα, πήραν μαζί τους τους εγκεφάλους που κληρονόμησαν από τους δενδρόβιους προγόνους τους. Όπως το μέλος που έγινε φτερό, έτσι κι αυτός ο μεγάλος εγκέφαλος ξαφνικά έδειξε ότι μπορούσε να κάνει άλλα, θαυμάσια πράγματα.

Η εικόνα που ζωγραφίζει ο Dawkins φαίνεται, αρχικά, παγερή. Τα γονίδια λίγο διαφέρουν από ιούς, με τους οποίους το σώμα μας (παράγωγο και υπηρέτης τους) έχει έρθει σε συμβιβασμό. Χρησιμοποιούν το σώμα στο οποίο ενοικούν μόνο ως όχημα μεταφοράς. Και, τελικά, το σώμα αναπαράγει τα γονίδια που το κατασκεύασαν. Το ζώο είναι ένα ρομπότ και ο εγκέφαλός του ο υπολογιστής που το ελέγχει.

Αν εξετάσουμε το ζήτημα, πιστεύω ότι θα διώξουμε τον φόβο και την οργή που μας προκαλεί αυτή η μηχανιστική αναλογία. Γνωρίζω ότι η καρδιά μου είναι απλώς μια μάζα συσταλτικών πρωτεϊνών, με διάφορες χημικές και ηλεκτρικές ιδιότητες, που την κάνουν να χτυπάει ρυθμικά. Γνωρίζω ότι τα γονίδιά μου τη δόμησαν και ότι οι ενέργειές της μπορούν να περιγραφούν με απλούς, υλικούς όρους. Ωστόσο, η γνώση αυτή δεν με κάνει να την εκτιμώ λιγότερο. Ανάλογα, αν η έρευνα του εγκεφάλου μάς βοηθήσει να καταλάβουμε τον νου μας ως παράγωγο του εγκεφάλου μας, μπορεί να χαθεί το μυστήριο χωρίς να θίγει το θαύμα. Όπως γράφει ο Richard Dawkins

Οι άνθρωποι μπορούν να ερωτευτούν, να έχουν αισθήματα, να απολαμβάνουν την ωραία μουσική, κ.λπ. Όλα αυτά βρίσκονται εντός των δυνατοτήτων μας ως ρομπότ. Είμαστε ρομπότ με την έννοια ότι είμαστε μηχανικά συστήματα. Είμαστε δομημένοι με τους νόμους της φυσικής.