Φρίμαν Ντάισον: Ένας αλλόκοτος οραματιστής της επιστήμης
άρθρο του Ηλία Μαγκλίνη στην Καθημερινή
«Είναι γενικώς αποδεκτό ότι ο εικοστός αιώνας ήταν ο αιώνας της φυσικής και ότι ο εικοστός πρώτος θα είναι ο αιώνας της βιολογίας», γράφει σε ένα δοκίμιό του ο Φρίμαν Ντάισον, «ένα από τα πιο αυθεντικά μυαλά στον κόσμο», όπως τον είχαν χαρακτηρίσει ο «Τάιμς» του Λονδίνου. Η αποστροφή του περί φυσικής και βιολογίας παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς ο Ντάισον υπήρξε μαθηματικός και αστροφυσικός – όμως ουδέποτε περιόρισε τη σκέψη του και τα ενδιαφέροντά του, καθώς υπήρξε πάντοτε υπέρμαχος του «πνεύματος της χαρούμενης ονειροπόλησης» και της «ρήξης των εμποδίων που χωρίζουν την επιστήμη από άλλες πηγές ανθρώπινης σοφίας».
Πολλά θεωρήματα και αξιώματα των μαθηματικών και της φυσικής φέρουν το όνομά του, ενώ, γνωστός και ως πνεύμα αντιλογίας, δεν δίστασε να αμφισβητήσει κατεστημένες απόψεις στην επιστημονική κοινότητα, όπως αυτή την πολύ διαδεδομένη περί κλιματικής αλλαγής. Επίσης, ο Ντάισον δεν δίστασε να μιλήσει στο πλαίσιο μιας χριστιανικής πίστης (αρκετά ιδιότυπης, ωστόσο, πολύ «δικής του»), προκαλώντας έτσι τη δυσφορία του διάσημου άθεου Ρίτσαρντ Ντόκινς.
Η στήλη αυτή είθισται να μνημονεύει προσωπικότητες που άφησαν πρόσφατα τούτο τον μάταιο κόσμο. Ο Ντάισον, ωστόσο, πέθανε περίπου επτά μήνες πριν, σχεδόν αιωνόβιος (και έπειτα από επιπλοκές που προήλθαν εξαιτίας μιας πτώσης), στις 20 Φεβρουαρίου του 2020. Ομως η στήλη δεν τον ξέχασε.
Γεννημένος το 1923 στην κωμόπολη Κρόουθορν του Μπέρκσαϊρ της Αγγλίας από μητέρα νομικό και κοινωνική λειτουργό και από πατέρα επιφανή μουσικοσυνθέτη (αργότερα απέκτησε τον τίτλο του σερ), οι οποίοι τον μεγάλωσαν με σοσιαλιστικά ιδεώδη, ο Ντάισον εμφάνισε από νωρίς τα ιδιαίτερα χαρίσματά του. Βυθισμένος στα βιβλία και τους υπολογισμούς, τον γοήτευαν οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος και στην τρυφερή ηλικία των τεσσάρων χρόνων προσπάθησε να υπολογίσει τον αριθμό των ατόμων του Ηλιου.
Κέρδισε υποτροφία για το Κέμπριτζ στα δεκαπέντε του και τέσσερα χρόνια μετά, το 1942, υπηρέτησε στη βασιλική αεροπορία υπολογίζοντας την ιδεατή πυκνότητα των σχηματισμών των βρετανικών βομβαρδιστικών που εκτελούσαν πολεμικές αποστολές πάνω από τη Γερμανία.
Το 1947, θα μεταβεί στις ΗΠΑ όπου θα γνωριστεί με τον χαρισματικό, και μετέπειτα νομπελίστα, φυσικό Ρίτσαρντ Φέινμαν. Τελικώς, θα στεριώσει στην Αμερική, ύστερα και από δελεαστική επαγγελματική πρόταση που προήλθε από τον διάσημο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ. Μάλιστα, το 1957 απέκτησε την αμερικανική υπηκοότητα.
Θα ήταν εύκολο να πούμε ότι ο Ντάισον κινήθηκε εν πολλοίς στο ευρύ και ποικίλο φάσμα της κβαντικής φυσικής και των μαθηματικών, της πυρηνικής φυσικής και της στατιστικής, η αλήθεια όμως είναι ότι διείσδυσε σε πολύ περισσότερα πεδία. Υπήρξε απίστευτα πολυσχιδής, μη διστάζοντας μάλιστα να προτείνει σχήματα και σχέδια οραματικού χαρακτήρα – αν όχι τελείως εξωφρενικά (στον κοινό νου τουλάχιστον), σαν να βγήκαν από το μυαλό συγγραφέα έργων επιστημονικής φαντασίας.
Εκκινώντας από την πυραυλική τεχνολογία, την εξερεύνηση του Διαστήματος αλλά και τη βιοποικιλότητα πάνω στη Γη, πρότεινε ακόμα και τη δημιουργία διαστημικών αποικιών πάνω σε κομήτες ή την πιθανότητα εκμετάλλευσης ενέργειας από εξωγήινα νοήμονα όντα με βάση το άστρο στο πλανητικό τους σύστημα, στήνοντας έτσι σταδιακά μια «τεχνητή βιόσφαιρα» (Σφαίρα Ντάισον). Επίσης, έκανε λόγο για την κατάκτηση της αθανασίας από άκρως εξελιγμένα όντα μέσω της δημιουργίας… ενός χρονικού συνεχούς που θα εκτείνεται στην αιωνιότητα, σπαταλώντας όμως την ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας, προκειμένου να διαφύγουν τα όντα αυτά από τον θερμικό θάνατο που αναμένει το σύμπαν έπειτα από πολλά δισεκατομμύρια χρόνια (η θεωρία αυτή είναι γνωστή ως η «αιώνια νοημοσύνη»).
Ο Ντάισον συμφώνησε ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα επιτείνει την υπερθέρμανση του πλανήτη, αλλά έχει απορρίψει κατηγορηματικά την θεωρία της κλιματικής αλλαγής, επιμένοντας ότι τα μαθηματικά και πλάνα προσομοίωσης πάνω στα οποία έχει στηθεί η συγκεκριμένη θεωρία λανθάνουν. Οι απόψεις του αυτές θεωρήθηκαν αιρετικές και η αλήθεια είναι ότι δεν δίστασε ποτέ να έρθει σε σύγκρουση με το εκάστοτε επιστημονικό κατεστημένο ή με αγαπημένους του φίλους και συναδέλφους. Οταν κάποτε ο μεγάλος νομπελίστας φυσικός Στίβεν Γουάινμπεργκ έγραψε ότι «με ή χωρίς τη θρησκεία, οι καλοί άνθρωποι μπορούν να κάνουν το καλό, αλλά για να κάνουν κακό οι καλοί άνθρωποι – εκεί χρειάζεται η θρησκεία», ο Ντάισον δήλωσε ότι συμφωνεί εν μέρει, προσθέτοντας: «Και για τους κακούς ανθρώπους να κάνουν καλά πράγματα – και εκεί χρειάζεται η θρησκεία».
Ο Ντάισον έχει ασχοληθεί πολύ με το ζήτημα της προέλευσης της ζωής και τα τελευταία χρόνια έβλεπε την αυξανόμενη σημασία που είχε η βιολογία (σε συνδυασμό και με την τεχνολογία) και ότι αυτή θα ξεπερνούσε τη φυσική μέσα σε αυτόν τον αιώνα. «Η βιολογία είναι τώρα μεγαλύτερη από τη φυσική, με βάση τους προϋπολογισμούς, το εργατικό δυναμικό που απαιτείται ή το σύνολο των μεγάλων ανακαλύψεων. Η βιολογία είναι επίσης πολύ πιθανό να διατηρήσει το μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα της επιστήμης μέσα στον εικοστό πρώτο αιώνα. Η βιολογία είναι επίσης πολύ πιο σημαντική από τη φυσική, με βάση τις οικονομικές της συνέπειες, τις ηθικές περιπλοκές της ή τις επιπτώσεις που έχει πάνω στην ανθρώπινη δραστηριότητα» («Dreams of Earth and Sky», εκδ. The New York Review of Books).
Επίσης, ο Ντάισον ήταν αξιοθαύμαστος αφηγητής. Εχει ενδιαφέρον πώς σε ένα δοκίμιό του περιγράφει ότι ο δρ Γιοχάνες Φάουστ ήταν υπαρκτό πρόσωπο και ότι το όνομά του περιλαμβάνεται στα λήμματα του εθνικού βιογραφικού αρχείου της Γερμανίας. Ηταν αστρολόγος και μάγος, περιπλανώμενος από τη μία πόλη της Γερμανίας στην άλλη τον 16ο αιώνα, πουλώντας ωροσκόπια και δίνοντας αστρολογικές συμβουλές. Ωσπου τράβηξε την προσοχή του Λούθηρου, ο οποίος και τον επέκρινε δριμύτατα, ισχυριζόμενος μάλιστα πως είχε κάνει συμφωνία με τον διάβολο…
Ο Φρίμαν Ντάισον έμοιαζε να μη γνωρίζει όρια στα ενδιαφέροντα και τους οραματισμούς του. Στο δοκίμιό του «Οταν η επιστήμη και η ποίηση ήταν φίλοι», περιγράφει πώς ο μεγάλος αστρονόμος Χέρσελ, «όταν άρχισε να παρατηρεί τα ουράνια σώματα, πίστευε πως κατοικούνταν από νοήμονα όντα». Είναι αυτά τα υπέροχα σφάλματα στα οποία ο Ντάισον έβρισκε ένα ιδιαίτερο νόημα, σε αυτά τα λάθη και τις παρεξηγήσεις που, όπως πίστευε, χωρίς να το καταλάβουμε, προωθούν τη σκέψη και την ανθρώπινη φαντασία προς τον σωστό δρόμο.
