Στην αλληλεπίδραση με την επιστήμη γενικότερα αυτό που έχει ίσως μεγαλύτερη αξία από τις απαντήσεις που θα λάβεις είναι να θέτεις αρχικά τα κατάλληλα ερωτήματα.

η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας ενισχύεται από το αίσθημα ελέγχου ενός ιδιαιτέρως πολύπλοκου προς ερμηνεία κόσμου

Στην διάθεση μας έχουμε ένα δεδομένο: ότι κάποιοι άνθρωποι σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο συχνά, και για πολλά ζητήματα. Από τη σκοπιά της ανάλυσης συμπεριφοράς δεν έχει τόσο αξία να απαντήσουμε μεμονωμένα στο γιατί ορισμένοι άνθρωποι αρνούνται την ύπαρξη του κορωνοϊού ή πιστεύουν ευφάνταστα σενάρια για τη δημιουργία και διάδοση του. Αντιθέτως πρέπει να αναρωτηθούμε ποια λειτουργία εξυπηρετεί η γενικότερη τάση κάποιου να υιοθετεί θεωρίες συνωμοσίας και ποιες -ανεξάρτητες από αυτές τις θεωρίες- καταστάσεις και γεγονότα, καθιστούν τη συνωμοτική σκέψη τόσο ελκυστική.

Δεν φαντάζει άραγε παράλογο να διατηρεί κάποιος την ακλόνητη πεποίθηση ότι ο ιός δεν υπάρχει παρά τις διαβεβαιώσεις της επιστημονικής κοινότητας αλλά και των εμπειριών τόσων ατόμων που νόσησαν; Η απάντηση είναι όχι. Κι αυτό διότι οι πεποιθήσεις τους αυτές δεν ενισχύονται από το αν ανταποκρίνονται ή αντιστοιχούν στην πραγματικότητα. Αντιθέτως αποτελούν λεκτικές δράσεις   που συνθέτουν μια ολοκληρωμένη θεωρία συνωμοσίας, η πίστη στην οποία ενισχύεται και ελέγχεται από το αίσθημα ασφάλειας που επιφέρει.

η πίστη σε μια θεωρία συνωμοσίας ενδυναμώνεται και από θετικούς ενισχυτές που προκύπτουν από την κατοχή εκ μέρους τους μιας  “ιδιαίτερης, ξεχωριστής γνώσης”

Γιατί πιστεύουμε σε θεωρίες συνωμοσίας;

Αρκετές μελέτες [1,2] αναφέρουν ότι οι άνθρωποι που βιώνουν υψηλότερα επίπεδα άγχους είναι πιο πιθανό να πιστεύουν θεωρίες συνωμοσίας. Οι θεωρίες συνομωσίας προσφέρουν απλουστευτικές μεν, απόλυτες δε, πειστικές και αληθοφανείς εξηγήσεις για πληθώρα ζητημάτων. Τα άτομα που τείνουν να τις υιοθετούν δηλώνουν συχνά έντονη απογοήτευση και έχουν την αίσθηση ότι η κοινωνία στην οποία ζουν κινδυνεύει και διολισθαίνει. Τα χαρακτηριστικά αυτά συνθέτουν μια έντονα απειλητική κατάσταση για τους ίδιους, η οποία τερματίζεται επιτυχώς από την υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας. Συνοπτικά η άκριτη πίστη σε τέτοιες θεωρίες φαίνεται να ενισχύεται:

• Από το αίσθημα ελέγχου ενός ιδιαιτέρως πολύπλοκου προς ερμηνεία κόσμου. Ορισμένοι άνθρωποι όταν έρχονται αντιμέτωποι με καινοφανείς καταστάσεις τις οποίες δεν ξέρουν πως να αντιμετωπίσουν, να ερμηνεύσουν και να αιτιολογήσουν -όπως η πανδημία του κορωνοϊού-, χάνουν το αίσθημα ελέγχου του περιβάλλοντος και παράλληλα κατακλύζονται από φόβο και άλλα αρνητικά συναισθήματα. Η αδυναμία ελέγχου σε συνδυασμό σε τα αρνητικά συναισθήματα που τη συνοδεύουν συνιστούν μια ιδιαίτερα απειλητική και δυσάρεστη κατάσταση για το άτομο, από την οποία ξεφεύγει αρνούμενο την ύπαρξη του ιού.
• Εφόσον το άτομο ξεφύγει από την απειλή που ενέχει η άγνοια του τρόπου που λειτουργεί ο κόσμος, το γεγονός αυτό παράγει συνοδά αισθήματα ανακούφισης, τα οποία με τη σειρά  τους ενδυναμώνουν την πίστη στη θεωρία συνωμοσίας, και η οποία γλύτωσε το άτομο από την άγνοια.
• Εκτός όμως από την απειλή της άγνοιας, η πίστη σε μια θεωρία συνωμοσίας ενδυναμώνεται και από θετικούς ενισχυτές που προκύπτουν από την κατοχή εκ μέρους τους μιας  “ιδιαίτερης, ξεχωριστής γνώσης” που τους τοποθετεί σε πιο προνομιακή θέση έναντι άλλων ως προς την αιτιολόγηση σύνθετων κοινωνικοοικονομικών φαινομένων.

προσπαθούμε να καλλιεργήσουμε την ανοχή του ατόμου στο γεγονός ότι ο κόσμος μας διέπεται από κάποιου βαθμού απροσδιοριστία

• Τέλος η προσκόλληση στη θεωρία τους ισχυροποιείται και από ενισχυτές που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση τους με άλλους ομοϊδεάτες με τους οποίους σχηματίζουν ομάδες και μοιράζονται κοινές αντιλήψεις.

Η ερμηνεία αυτή αποτελεί μια λειτουργική ανάλυση του φαινομένου βάσει των αρχών της Ανάλυσης Συμπεριφοράς, και μπορεί να μας προσφέρει κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για το πως θα μπορούσε να μειωθεί η άκριτη πίστη των ανθρώπων σε θεωρίες συνωμοσίας.

Πως να αντιδρούμε απέναντι στις θεωρίες συνωμοσίας;

• Είναι βασικό να μην επικρίνουμε το άτομο για τις πεποιθήσεις του, εφόσον -δεδομένων των συνθηκών- η πίστη του σε τέτοιες θεωρίες είναι απαραίτητη για τη διατήρηση συνοχής, ελέγχου και προβλεψιμότητας του κόσμου. Η κυριαρχία της αποδίδεται στο ότι παράγει ένα αίσθημα ασφάλειας που δεν έχει επέλθει με άλλους πιο ωφέλιμους τρόπους. Τα αρνητικά σχόλια μάλλον θα οδηγήσουν το άτομο στο να υπερασπιστεί ακόμα περισσότερο τις πεποιθήσεις του δεδομένου ότι έλκεται από δίπολα και η σκέψη του χαρακτηρίζεται από ανελαστικότητα. Το μόνο που θα πετύχουμε είναι να μας κατατάξει σε αυτούς “απλά δεν καταλαβαίνουν”, ισχυροποιώντας παράλληλα την αντίληψη του ότι εκείνο “κατέχει την αλήθεια”.
• Προσπαθούμε να καλλιεργήσουμε την ανοχή του ατόμου στο γεγονός ότι ο κόσμος μας διέπεται από κάποιου βαθμού απροσδιοριστία, ελλιπή πρόβλεψη και τυχαιότητα.
• Επιχειρούμε να αναπτύξουμε στο άτομο αναλυτική, κριτική σκέψη στηριγμένη στον ορθολογισμό προκειμένου να εξετάζει την ορθότητα μιας θεωρίας. Στόχος είναι o ίδιος να μπορεί να ανιχνεύει τις λογικές αντιφάσεις που εμπεριέχονται σε πολλές θεωρίες συνωμοσίας. Στο σημείο αυτό ωστόσο οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τις πιθανές δυσκολίες που μπορεί να ανακύψουν από το γεγονός ότι ένα εγγενές στοιχείο του συνωμοτικού μοτίβου σκέψης είναι ότι τα άτομα τείνουν να προσέχουν επιλεκτικά μόνο τις πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις αντιλήψεις τους, αγνοώντας όλες τις υπόλοιπες που είναι ασύμβατες με τη θεωρία τους…

Συνοψίζοντας

Οι αρνητές του κορωνοϊού χαρακτηρίζονται από έναν δυσπροσαρμοστικό τρόπο σκέψης γενικά, που εν μέρει οφείλεται στο αίσθημα ασφάλειας που τους παρέχει. Ένας τέτοιος τρόπος σκέψης δεν μπορεί παρά να είναι επιζήμιος για το άτομο διότι συνοδεύεται και από αντίστοιχες συμπεριφορές μη τήρησης των μέτρων προστασίας, οι οποίες είναι δυνητικά επικίνδυνες τόσο για τον ίδιο όσο και για τη δημόσια υγεία.

Το να μην ψηφίζει κανείς ως απόρροια του ότι θεωρεί ότι το αποτέλεσμα των εκλογών είναι ήδη καθορισμένο από αυτούς που θέλουν να επιβάλλουν τη νέα τάξη πραγμάτων, μπορεί να εξυπηρετεί την ίδια λειτουργία και σε εκείνον που δεν φοράει μάσκα επειδή πιστεύει ότι ο ιός δεν υπάρχει. Και οι δύο συμπεριφορές έχουν ως κοινό υπόβαθρο έναν συνωμοτικό τρόπο σκέψης που τους παρέχει ασφάλεια, αίσθημα ελέγχου και τους κάνει να αισθάνονται “ξεχωριστοί” και “ανώτεροι”. Οι συνέπειες ωστόσο της συμπεριφοράς της αποχής  από την ψήφο αφορούν το άτομο, στην περίπτωση όμως της μη τήρησης των μέτρων προστασίας, οι συνέπειες μπορεί να αποβούν μοιραίες τόσο για τον ίδιο όσο και για πολλούς άλλους. Είναι η διαφορά που κάνει τη διαφορά.

***

Πηγές

1. Sallam M., Dababseh D., Al-Haidar A., Ababneh N. A., Bakri F.A., Mahafzah A. (2020).Conspiracy beliefs are associated with lower knowledge and higher anxiety levels regarding COVID-19 among students at the University of Jordan. medrxiv.org.
2. Swami V., Furnham A., Smyth N., Weis L., Lay A., Clow A. (2016). Putting the stress on conspiracy theories: Examining associations between psychological stress, anxiety, and belief in conspiracy theories. Personality and Individual Differences.

Πηγή: Θεμιστοκλής Γεραμούτσος –  behaviorlab.gr