Όλα ξεκινάνε τη στιγμή που ο Πυθαγόρας κατασκευάζει το περίφημο μονόχορδο, πακτώνοντας μία χορδή επάνω σ’ ένα κομμάτι ξύλο. Αυτό το πρώιμο μουσικό όργανο, για τον Πυθαγόρα ήταν κι ένα πρώιμο αστεροσκοπείο, καθώς άρχισε να μελετά τους παραγόμενους ήχους οι οποίοι προκύπταν από το αντίστοιχο διάστημα. Το μουσικό διάστημα και το συμπαντικό…
Όταν διαίρεσε τη χορδή σε τμήματα, μετακινώντας πέρα δώθε έναν καβαλάρη (γεφυράκι – bridge καλείται διεθνώς) διαπίστωσε ότι άλλαζαν και τα παραγόμενα τονικά ύψη του ήχου. Αυτό είχε μεγάλη σημασία γιατί μέσω αυτής της διαδικασίας δημιουργήθηκαν εργαστηριακά οι αριθμοί, αφού η μία χορδή χωριζόταν σε δύο, τρία ή τέσσερα τμήματα κ.ο.κ. Ακόμα σημαντικότερο ήταν το γεγονός ότι γεννιόντουσαν και οι μαθηματικές πράξεις: της πρόσθεσης και της αφαίρεσης, αφού η χορδή μπορούσε να λειτουργήσει ως άβακας, όπου προσθέτοντας τα δύο τμήματα πρόκυπτε το ολόκληρο, αλλά και οι πράξεις του πολλαπλασιασμού και της διαίρεσης, αφού προκύπταν οι λόγοι των χορδών 1/2, 1/3, 1/4 και ο διπλασιασμός, τριπλασιασμός, τετραπλασιασμός του τονικού ύψους του παραγόμενου ήχου, κάθε φορά που υποδιαιρούσαμε τη χορδή στον αντίστοιχο λόγο.
Το σημαντικότερο όμως που έκανε ο Πυθαγόρας μέσω αυτής της διαδικασίας ήταν που αντιστοίχισε τους παραγόμενους ήχους στα ουράνια σώματα. Έτσι το μουσικό του όργανο ήταν συγχρόνως κι ένα τηλεσκόπιο ή ένας αρχέγονος μηχανισμός των Αντικυθήρων. Ήταν ένα όργανο που μελετούσε τα μουσικά διαστήματα αλλά και το διάστημα με τους πλανήτες και τα άστρα. Αυτή η σύνδεση του μουσικού οργάνου με το τηλεσκόπιο ισχύει με την έννοια ότι, η περιοδική περιστροφική κίνηση που κάνει ένα ουράνιο σώμα εξομοιώνεται πλήρως με τις ιδιότητες μιας παλλόμενης χορδής. Και πράγματι, το γεγονός ότι μια χορδή όταν διαιρεθεί στα δύο παράγει ήχο διπλάσιας συχνότητας είναι ευθύς ανάλογο με το γεγονός που ισχύει στη φύση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων. Αν για παράδειγμα, η Σελήνη που βρίσκεται σε συγκεκριμένη απόσταση από τη Γη και έχει συγκεκριμένη συχνότητα περιστροφής γύρω από αυτήν (μία πλήρη περιστροφή κάθε είκοσι οκτώ ημέρες περίπου – σεληνιακός μήνας), για κάποιο λόγο μπορούσε να έρθει στη μισή απόσταση, η συχνότητα θα διπλασιαζόταν. Θα έκανε δηλαδή δύο πλήρεις περιστροφές σε είκοσι οκτώ ημέρες. Άρα ο σεληνιακός «μήνας» θα ήταν δεκατέσσερις ημέρες (περίοδος περιστροφής).
Την ίδια περίπου εμπειρία με τον Πυθαγόρα, της μελέτης των άστρων μέσω της μουσικής, είχε ένας άλλος μεγάλος επιστήμονας ο Γαλιλαίος, ο οποίος μυήθηκε στην πειραματική διαδικασία με τις χορδές από τα λαούτα του πατέρα του Βιντσέντζο Γκαλιλέι. Πράγματι, ο μικρός Γαλιλαίος μπαίνοντας στο υπόγειο του σπιτιού τους στην Πίζα, αντίκρυζε διάφορα βαρίδια να κρέμονται από το ταβάνι, αναρτημένα από χορδές διαφόρων μηκών και παχών. Ο Βιντσέντζο Γκαλιλέι πειραματιζόταν με τρόπο αντίστοιχο με τη μέθοδο του Πυθαγόρα, μελετώντας τις τάσεις των διαφόρων χορδών και των παραγόμενων τονικών υψών. Ο μικρός Γαλιλαίος, (εν αγνοία του;), ζούσε σε ένα μικρό αστεροσκοπείο, διέθετε ένα εκπληκτικό τηλεσκόπιο του σύμπαντος, πολύ πριν πιάσει στα χέρια του το κανονικό τηλεσκόπιο και κάνει τη διαπίστωση: «κι όμως γυρίζει».
Αυτήν την αντιστοίχιση της μουσικής με τα ουράνια σώματα την αντιλαμβάνονται και οι μεγάλοι συνθέτες, έστω και εμμέσως και είναι αυτός ο λόγος που συναντούμε έργα όπως η συμφωνία του Διός του Μότσαρτ (Jupiter), η σονάτα του Σεληνόφωτος του Μπετόβεν, το έργο Πλανήτες (The Planets) του Gustav Holst (1874-1934) και το έργο Μακρόκοσμος (Makrokosmos) του George Crumb (1929-2022). Αξίζει να αναφέρουμε και τον Βαγγέλη Παπαθανασίου (Vangelis), ο οποίος έχει γράψει κατά παραγγελία μουσική για τη NASA.
Αντίστοιχα οι μεγάλοι σκηνοθέτες του κινηματογράφου έχουν χρησιμοποιήσει αρκετές φορές έργα της κλασικής μουσικής για να επενδύσουν ταινίες επιστημονικής φαντασίας όπως ο Κιούμπρικ, ο οποίος στην Οδύσσεια του Διαστήματος χρησιμοποιεί τη μουσική του Ρίχαρντ Στράους για τον Ζαρατούστρα καθώς και τον Γαλάζιο Δούναβη του Γιόχαν Στράους ώστε να ντύσει αντίστοιχα μουσικά το ξημέρωμα και τον χορό των πλανητών, αντιλαμβανόμενος το συμπαντικό περιεχόμενο της μουσικής.
Η μουσική, με τον τρόπο που τη χρησιμοποιούν οι μεγάλοι συνθέτες, εκτός από την μαθηματική και αστρονομική πληροφορία που περιέχει, αποτελεί και μία γλώσσα. Όχι μία απλή γλώσσα της καθημερινότητας για να επικοινωνήσει κανείς τα τετριμμένα. Αλλά μία γλώσσα οικουμενική και ικανή να εκφράσει τα ανώτερα πανανθρώπινα ιδεώδη και ιδανικά. Ιδανικά όπως η Ελευθερία, η Δικαιοσύνη, η Γενναιότητα, η Φιλία, το Καλό και το Κακό, ο Θεός και ο Δαίμονας, η Αγάπη, ο Έρωτας και ο Θάνατος. Έτσι απαντούμε έργα που τους έχουν αποδοθεί προσωνύμια, είτε από τους ίδιους τους συνθέτες, είτε αργότερα από τους μελετητές όπως για παράδειγμα Τα Πάθη κατά Ματθαίον, Ηρωική συμφωνία, Ποιμενική συμφωνία, η τρίλια του Διαβόλου κ.λ.π. Μάλιστα, η μουσική ως μία γλώσσα που προϋπάρχει στο Σύμπαν, μέσω των αριθμών και των λόγων τους, ίσως να είναι και μία γλώσσα που μπορεί να εκφράσει όλα αυτά τα ιδεώδη με τρόπο ανώτερο και ακριβέστερο από ότι η ίδια η καθομιλουμένη γλώσσα. Και αυτό διότι η ομιλούμενη γλώσσα είναι τεχνητή και κατασκευασμένη εξυπηρετώντας τις ίδιες τις ανάγκες του ανθρώπου για επικοινωνία, ενώ η μουσική ως γλώσσα δεν είναι επινόηση του ανθρώπου άλλα του ίδιου του Δημιουργού του Κόσμου.
Όταν ο νεαρός Διονύσιος Σολωμός ως σπουδαστής του γυμνασίου της Κρεμόνας αντίκρυσε τα βιολιά στις βιτρίνες των περίφημων οργανοποιείων της ιταλικής κωμόπολης, γύρισε σπίτι και έγραψε το παρακάτω ποίημα:
ΣΟΝΕΤΟ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Εἴδε, προτοῦ τό ἔργο ἀρχίσεις, ἡ Οὐρανία
κατ’ αὐτὴν νἄχῃς τὴν ἀγκάλη σου ἁπλωμένη,
κι ἀπὸ τ’ ἄπειρο φῶς, ὅπου θρονεύ’ἡ θεία
περνῶντας τὸν καθάριο οὐράνιο θόλο βγαίνει.
Συνερίσαν σὲ λαμψη τ’ ἄστρα κι ἁρμονία,
τὴ γνώριμη θεὰ θωρῶντας νὰ προβαίνῃ,
τὴ θειότερη Αὐτὴ γροικῶντας συμφωνία
στ’ἁπαλὰ στήθη τὴ δεχότουν τυπωμένη.
Καὶ πρὸς ἐσένα κατεβαίνοντας, γενναῖα
στὴν ψυχὴ σου μ’ ἀμβρόσιο φίλημα ἐντυπώνει
τῶν ἄστρων τὴν αἰώνια ἀρχέτυπην ἰδέα˙
Κάνεις τ’ ὄργανο σὺ, καὶ τέτοιαν ἡ φωνὴ του
θεϊκὴν ἁρμονία πρὸς τὸν Πλάστη ὑψώνει,
ποῦ κὰθ’ ἄστρο γροικᾷ καὶ παύει τὴ δικὴ του.
Το ποίημα αυτό εκτός από το απάνθισμα της Πυθαγόρειας φιλοσοφίας για τη μουσική, αναδεικνύει και τη σημασία του μουσικού οργάνου για το σκοπό παραγωγής της μουσικής. Η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου απαιτεί πολλά χρόνια ενασχόλησης και εξάσκησης. Πολλές φορές η εκμάθηση ενός οργάνου παρομοιάζεται με την εντατική εξάσκηση του αθλητή προκειμένου να επιτύχει κάποια ανώτερη επίδοση. Επιπλέον η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου εκτός από την άσκηση του σώματος, των δακτύλων, της αναπνοής, της χρήσης της εσωτερικής ενέργειας, επιφέρει και την εξάσκηση του μυαλού και του πνεύματος καθώς και της καρδιάς και του συναισθήματος.
Αθροίζοντας όλα τα προηγούμενα μπορούμε να πούμε ότι, ενώ στην αρχαία Ελλάδα η Μουσική ήταν ένα από τα τέσσερα βασικά μαθήματα που διδάσκονταν οι νέοι μαζί με τη Ρητορική-Φιλοσοφία, Μαθηματικά-Αστρονομία και τη Γυμναστική, στις μέρες μας η μουσική αποτελεί ένα δευτερεύον μάθημα, που η αξία του συνεχώς υποβαθμίζεται. Με όλα τα παραπάνω καταδεικνύεται η αξία της μουσικής ως ένα μάθημα όχι δευτερεύον όπως στις μέρες μας, ούτε καν πρωτεύον όπως στην αρχαία Ελλάδα. Αλλά ένα μάθημα που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνει και συμπερικλείει μέσα του όλα τα βασικά μαθήματα όπως τη Γλώσσα, τα Μαθηματικά, τη Φυσική και τη Γυμναστική, αλλά και τη Θρησκεία και την Ιστορία και φυσικά το ανώτερο όλων: το συναίσθημα.
Άρα ο ρόλος της Μουσικής στη σημερινή δημόσια εκπαίδευση θα πρέπει να αναβαθμισθεί και οι γονείς να παροτρύνουν τα παιδιά τους να μάθουν ένα μουσικό όργανο στα πλαίσια της ευρύτερης παιδείας του. Θα αποκομίσουν πράγματα και θα διευρύνουν τους ορίζοντές τους σε τέτοιο βαθμό, που ακόμα και επαγγελματίες μουσικοί να μην γίνουν, με κάποιο τρόπο έστω και ασυνείδητα ή υποσυνείδητα, στη μελλοντική τους πορεία θα έχουν ευεργετηθεί και γιατί όχι, ίσως να ευεργετήσουν με τη σειρά τους την ανθρωπότητα. Αυτό άλλωστε έκαναν άνθρωποι σαν τον Αϊνστάιν και τον Γεώργιο Παπανικολάου που έπαιζαν βιολί.
***
Δημήτρης Μαργαρίτης, μουσικός-φυσικός, συγγραφέας των βιβλίων “Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΟΤΗΤΑΣ – ΣΧΕΤΙΚΙΣΤΙΚΗ ΝΟΥΒΕΛΑ” και “ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ HEIFETZ & ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΑΝΑΙΡΕΣΕΩΝ” που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Γρηγόρη
Αντικλείδι , https://antikleidi.com
