To παιδί, ο δάσκαλος και η χαρά της ζωής-Η βίωση μιας «ποιητικής παιδαγωγικής»*
Στη μνήμη του αξιοσέβαστου πρωτοπρεσβύτερου, εκλεκτού Δασκάλου, Δημοσθένη Παπακωστόπουλου
Ανήμερα των Τριών Ιεραρχών, της μεγάλης γιορτής των Δασκάλων, επομένως και των μαθητών, πέρα από τη διάσταση του προβληματισμού μας για τη φύση και τη λειτουργία του εκπαιδευτικού έργου, ας θυμίσουμε σε γονείς, δασκάλους και στους θεσμούς της εκπαίδευσης, ποιο είναι το στοίχημα για να μη χάνεται βίαια η παιδικότητα και η χαρά που τη συνοδεύει. Και μαζί της, η ενδιάθετη χαρά του παιδιού προς το μανθάνειν. Πρόκειται για ό,τι αποκαλούμε «χαρά της ζωής», το πιο ανθεκτικό κύτταρο του παιδιού, συστατικό στοιχείο όχι μόνο της συναισθηματικής του συγκρότησης, αλλά και της δημιουργικής του φύσης.
«Ένα παιδί μπορεί να διδάξει σε έναν ενήλικο τρία πράγματα: να είναι ευτυχισμένος χωρίς ιδιαίτερο λόγο, να είναι πάντα απασχολημένος με κάτι και να ξέρει να απαιτεί με όλη του τη δύναμη αυτό που θέλει» (Πάολο Κοέλο). Για όλους αυτούς τους λόγους είναι χαρούμενα πλάσματα τα παιδιά.
Δεν την διαπραγματεύονται τη χαρά τα παιδιά. Τη διεκδικούν αταλάντευτα, με τον ίδιο τρόπο που οι μεγάλοι την «αποθαρρύνουν». Γιατί τα παιδιά καταφάσκουν στο παιχνίδι, στην ανεξαρτησία, στη φιλία, στον άπειρο χρόνο. Ο χρόνος δεν έχει προλάβει να γίνει «δάσκαλός» τους. Όλα τα κομμάτια του προσφέρονται μόνο στη χαρά τους, αόριστα, αφηρημένα, α-μέτρητα.
Τα παιδιά είναι χαρούμενα, γιατί πιστεύουν στην αξία τους, στην αγάπη όλων, στην ασφάλεια, στα δικαιώματα, στην αισιοδοξία, στο φως. Πιστεύουν στην παντοδυναμία, στη μοναδικότητα, στην ανεξαρτησία τους, στη δικαιοσύνη-στη δύναμή τους να τα επιβάλουν. Αγαπάνε τα δέντρα, τα πουλιά, το νερό, τα μικρά ζώα, τη φύση. Γνωρίζουν τη ζωή, αγνοούν τον θάνατο. Αντιστέκονται: στους μεγάλους- γονείς, δασκάλους, «σημαντικούς άλλους». Που προσπαθούν να τα «μεγαλώσουν», μικραίνοντας τη χαρά τους.
Τι ωραία παρουσιάζει ο Prévert στο ποίημά του Le cancre (Ο σκράπας, ο ανεπίδεκτος) τον μαθητή που αντιστέκεται σε κάθε περιορισμό της ελευθερίας του να σκέφτεται και να πλάθει τη ζωή έξω από τις επιταγές των κανόνων, των λέξεων, των ονομάτων, του χρόνου:
Τα παιδιά από τη φύση τους λούζονται μέσα στην ομορφιά. Εκεί που δεν χωράει το ψεύτικο, η επιτήδευση, το πλαστό, η πολυτέλεια, η αισθητική των μεγάλων, οι απαγορεύσεις και το κατ’επιταγήν ωφέλιμο. Στο τελευταίο –που εκφράζεται και από το σχολείο, μετά την οικογένεια- θα πρέπει μια «ποιητική παιδαγωγική», σύστοιχη με τη φύση του παιδιού, να ανακαλύψει τους τρόπους και τα όρια-προπάντων τα όρια!- ώστε να μην καταστρέψει, πρώιμα τουλάχιστον, τη χαρά της ζωής –που είναι το ίδιο το παιδί.
Είναι εντυπωσιακό το αποτέλεσμα έρευνας που πραγματοποίησε η Unicef για να διαπιστώσει σε ποια χώρα διαβιούν τα πιο χαρούμενα παιδιά. H έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε 21 αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες, έφερε πρώτη την Ολλανδία (με την Ελλάδα στη 13η θέση) ως χώρα που έχει τα πιο χαρούμενα παιδιά. Οι λόγοι που επισημάνθηκαν είναι η συνειδητοποιημένη αξία της ενασχόλησης των γονιών πολλές ώρες με τα παιδιά τους, γεγονός που υποστηρίζεται και θεσμικά. Αλλά και το εκπαιδευτικό σύστημα της Ολλανδίας, βασισμένο πάνω στο δικαίωμα του παιδιού να διαθέτει ελεύθερο χρόνο για παιχνίδι και να μην επιβαρύνεται με σχολικές υποχρεώσεις πέραν του σχολικού προγράμματος.
Αναλυτικότερα για την «πρωτιά» της Ολλανδίας επισημαίνονται οι παρακάτω λόγοι:
- Ευτυχισμένοι γονείς – ευτυχισμένα παιδιά .
- Μητέρες χωρίς κατάθλιψη (πληθώρα επιλογών , πολλές ελευθερίες ).
- Μητέρες χωρίς εργασιακό στρες (εξισορρόπηση καριέρας και οικογένειας ).
- Συμμετοχικοί πατέρες (ευέλικτα ωράρια εργασίας. Έχει θεσπιστεί η «ημέρα του πατέρα» (papa day) , μια φορά την εβδομάδα , όπου ο πατέρας παίρνει άδεια και την αφιερώνει στα παιδιά του ).
- Πολύ ελαφρές σχολικές υποχρεώσεις . ( Αναγνώριση του δικαιώματος των παιδιών στο παιχνίδι και στον ελεύθερο χρόνο , μέχρι την ηλικία των 10 χρόνων , τα παιδιά έχουν ελάχιστες ή καθόλου υποχρεώσεις στο σπίτι , καθώς τα πάντα ολοκληρώνονται μέσα στο σχολείο . Το σύστημα , επίσης , εισαγωγής στο Πανεπιστήμιο δεν είναι αγχογόνο , γιατί από την ηλικία των 12 χρόνων , το παιδί καθοδηγείται στις επιλογές του με βάση τα ταλέντα και τις δεξιότητες του.
- Έμφαση στην οικογενειακή ζωή και στις οικογενειακές αξίες- oma day (π.χ. κοινό πρόγευμα τα μέλη της οικογένειας . Καθιέρωση της «ημέρας της γιαγιάς», κατά την οποία τα παιδιά περνούν ολόκληρη τη μέρα αυτή με τη γιαγιά ).
- Δημοκρατία στην οικογένεια (σεβαστή η γνώμη των παιδιών , ανάπτυξη ενδοοικογενειακού διαλόγου ).
Οι μεγάλοι παιδαγωγοί της «Νέας Αγωγής» είχαν ασκήσει έντονη κριτική στον αυταρχισμό του παραδοσιακού σχολείου. Στην εποχή μας, έχει αναπτυχθεί μια πληθώρα θεωρήσεων του σχολείου , κάτω από το πρίσμα της παραγωγής ενός χαρούμενου και δημιουργικού σχολικού μοντέλου, με στόχο τη βίωση της χαράς της μάθησης. Αναφέρουμε τις προτάσεις του Steven Wolk, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις, επιγραμματικά:
- Βοηθήστε τους μαθητές να ανακαλύψουν τη χαρά στη μάθηση.
- Δώστε στους μαθητές την ευκαιρία να επιλέγουν τι θα μάθουν.
- Κάντε τους μαθητές σας δημιουργικούς – δώστε τους την ευκαιρία να αξιοποιήσουν τις δημιουργικές τους δεξιότητες.
- Αναδείξτε και παρουσιάστε τις μαθητικές εργασίες.
- Δώστε στους μαθητές την ευκαιρία ν’ αναπτύξουν πρωτοβουλίες για την οργάνωση του δικού τους σχολικού περιβάλλοντος.
- Δημιουργείστε – μαζί με τους μαθητές και τους γονείς τους – ένα πιο ευχάριστο και φιλικό σχολείο.
- Βγάλτε τους μαθητές από το σχολείο και προωθείστε τη μάθηση με τις εμπειρίες που προσφέρει το κοινωνικό οικοσύστημα , το φυσικό περιβάλλον , τα σημάδια της ιστορίας κ.λ.π.
- Διαβάστε καλογραμμένα και ενδιαφέροντα βιβλία.
- Δώστε χαρά στους μαθητές μέσ’ από την άθληση και την τέχνη.
- Αλλάξτε το σύστημα αξιολόγησης των μαθητών.
- Χαρείτε μαζί με τους μαθητές σας.
Με βάση τα πορίσματα της ψυχολογίας και της παιδαγωγικής έρευνας σχετικά με την ανάγκη των ανθρώπων – ιδιαίτερα των παιδιών – να αισθάνονται χαρά έχουν εκπονηθεί ποικίλα εκπαιδευτικά προγράμματα μ’ αυτό το σκοπό : να προσφέρουν δηλαδή χαρά και ευτυχία στα παιδιά μέσα στο σχολείο. «Μαθήματα ευτυχίας» προσφέρονται στο βρετανικό σχολείο Longdean του Hertfordshire και πιλοτικά σε 22 ακόμα σχολεία της Μεγάλης Βρετανίας . Ο διευθυντής του Longdean δηλώνει ότι «σκοπός των «μαθημάτων ευτυχίας» είναι να αναπτύξουν οι μαθητές συναισθηματική νοημοσύνη, ώστε να μπορούν να αναγνωρίζουν και να σέβονται τις ανάγκες και τα συναισθήματα των άλλων» .
Στο σύγχρονο -ελληνικό τουλάχιστον- σχολείο ο μαθητής αλλά και ο δάσκαλος έρχονται αντιμέτωποι με μια ολοένα εντεινόμενη αγχογόνο διαδικασία μάθησης. Κάθε εκπαιδευτική μεταρρύθμιση προσφέρει τη δική της συμβολή στην επίταση του άγχους μαθητών και εκπαιδευτικών, με πολλές ακόμα ανεπιθύμητες παρενέργειες. Δεν είναι σίγουρο αν έστω οι προσχολικές βαθμίδες της ελληνικής εκπαίδευσης πετυχαίνουν την εξισορρόπηση της αγωγής με το πρωτογενές αίτημα της χαράς του παιδιού.
Οπωσδήποτε όταν αναφερόμαστε στη χαρά των παιδιών δεν την απεξαρτάμε από το σχολείο και τη διαδικασία της μάθησης και της γνώσης. Δεν τη θεωρούμε «ειδικότητα» του-ανύπαρκτου- ελεύθερου χρόνου των παιδιών. Ο Glasser, συνδέοντας τη χαρά και την ευχαρίστηση με τη μάθηση , γράφει : «Η χαρά και η διασκέδαση είναι πρωτογενείς αμοιβές για τη μάθηση . Αυτό μπορούμε να το συνάγουμε μελετώντας αυτούς που μαθαίνουν περισσότερο ή καλύτερα από τους άλλους… Απαιτείται σημαντική προσπάθεια για να συνυπάρχουμε με τους άλλους και ο καλύτερος τρόπος για να το καταλάβουμε είναι να χαιρόμαστε όταν μαθαίνουμε μαζί τους. Το γέλιο και η χαρά είναι η βάση για κάθε επιτυχημένη και μακρόπνοη σχέση.
Γνωρίζω ότι τα παραπάνω εγείρουν πολλές συζητήσεις, κυρίως για το ανέφικτο μιας «ποιητικής παιδαγωγικής», μιας «παιδαγωγικής της χαράς». Εύλογα επικαλούμαστε λόγους αντικειμενικούς της σύγχρονης ζωής των ενηλίκων, των εργασιακών συνθηκών, των αναλυτικών προγραμμάτων, της βίας που γίνεται καθημερινό βίωμα, της εξάρτησης των παιδιών και της ψυχαγωγίας τους από την τεχνολογία. Για το τελευταίο θα σημειώσω μόνο το εξής, στο οποίο θα επανέλθουμε σε επόμενο άρθρο, και που ωστόσο θα πρέπει στα σοβαρά να απασχολήσει γονείς και δασκάλους και σχεδιαστές εκπαιδευτικών προγραμμάτων: Στη Silicοn Valley, περιοχή της Βόρειας Καλιφόρνια, εκεί που-ως γνωστόν- χτυπά η καρδιά της τεχνολογικής καινοτομίας των Ηνωμένων Πολιτειών, λειτουργεί ένα σχολείο, στο οποίο φοιτούν τα παιδιά των επιχειρηματιών τεχνολόγων, προγραμματιστών, στελεχών των μεγάλων τεχνοκρατικών επιχειρήσεων της περιοχής. Θα φανταζόταν κανείς ότι εκεί δοκιμάζεται η αποτελεσματικότητα μιας υπερσύγχρονης εφαρμοσμένης παιδαγωγικής και διδακτικής, με κύριο μέσο τη σύγχρονη εκπαιδευτική τεχνολογία. Αντίθετα, στο σχολείο αυτό δεν υπάρχουν καθόλου οθόνες, διαδραστικοί πίνακες και ψηφιακά εκπαιδευτικά εργαλεία. Και η μάθηση υλοποιείται με εντελώς παραδοσιακές μεθόδους και με τη χρήση των παραδοσιακών εργαλείων μάθησης: μαυροπίνακας, χαρτί και μολύβι.
Ας αναρωτηθούμε γιατί τα παιδιά των στελεχών της Google, της Yahoo, της Apple «σπουδάζουν» τη γνώση σε παραδοσιακά περιβάλλοντα, μακριά από τον υποκατάστατο του ανθρώπου κόσμο της οθόνης, χωρίς τον «φόβο» ότι τα παιδιά τους θα βρεθούν μειονεκτικά σε ένα υπερσύγχρονο τεχνολογικό κόσμο ως ενήλικες. Ίσως θα πρέπει όλοι να σκεφτούμε σοβαρότερα-και χωρίς νευρωσικούς φόβους ή ακρότητες- κώδικες εξισορροπήσεων όχι μόνο για τη σχολική ζωή αλλά και για τη ζωή στο συνολικό της ανάπτυγμα. Αρχίζοντας βέβαια από τα σχολεία, από τους χώρους που περνάει και διδάσκεται η ζωή. Και η χαρά της. Και η διεκδίκησή της ως κορυφαίο ανθρωπιστικό αίτημα.
*Βλ. σχετικά, στο πρωτοποριακό παιδαγωγικό βιβλίο της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού, Το παιδί και η φύση του-Προς μια “Ποιητική Παιδαγωγική”, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2019.
