Εκατόν πενήντα χρόνια συμπληρώθηκαν πριν από τρεις ημέρες από τη γέννηση του Καραθεοδωρή, από τον οποίο ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε ζητήσει βοήθεια στη μαθηματική θεμελίωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας
Για τι είστε διάσημος;
-Διάσημος; Εγώ; Όχι… δεν…θα το έλεγα…. απλά αγαπώ με πάθος τη δουλειά μου! Είμαι απλά ένας μαθηματικός! Αγαπώ τα μαθηματικά και ό,τι κρύβεται πίσω από αυτά. Αγαπώ με πάθος τις μαθηματικές προκλήσεις και ψάχνω συνέχεια να βρω απαντήσεις στα δύσκολα και άλυτα προς το παρόν ερωτήματα! Αυτό τουλάχιστον προσπάθησα να κάνω μέσα από τις διάφορες επιστημονικές εργασίες μου. Μια μαθηματική αρχή μάλιστα που επαναπροσδιορίζει έναν θεμελιώδη νόμο της φυσικής φέρει και το όνομά μου… «Αρχή Καραθεοδωρή». Αυτή είναι ίσως η μόνη έννοια της διασημότητας που επιζήτησα ποτέ. Μαζί με τη χαρά βέβαια να συναναστρέφομαι και να συνομιλώ επιστημονικά με μεγάλους μαθηματικούς και επιστήμονες της γενιάς μου, όπως τον Frobenius, τον Schwarz, τον Fuchs, τον Minkowskiν και βέβαια τον Max Plank και τον Άλμπερτ Αϊνστάιν.
Αυτή είναι η πρώτη γνωριμία με τον διάσημο Έλληνα μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή μέσα από μια virtual συνέντευξή του στο φουαγιέ του ΝΟΗΣΙΣ-Κέντρου Διάδοσης των Επιστημών και Μουσείου Τεχνολογίας, έξω από την είσοδο του Πλανηταρίου, όπως στέκει ψηφιακά σε φυσικό μέγεθος ως ήρωας των επιστημών. Πρόκειται για ένα διαδραστικό έκθεμα, το οποίο δημιούργησε για το ΝΟΗΣΙΣ η Digital Innovations, που καλεί το κοινό να γνωρίσει τον άνθρωπο και επιστήμονα Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, από τη γέννηση του οποίου συμπληρώθηκαν, πριν από δύο ημέρες, στις 13 Σεπτεμβρίου, 150 χρόνια, με το 2023 να είναι Έτος Καραθεοδωρή. Μάλιστα, το Εθνικό Νομισματοκοπείο τιμά την επέτειο αυτή με την έκδοση κέρματος κυκλοφορίας των 2 ευρώ με θέμα «150 χρόνια από τη γέννηση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή».
Χαρακτηριστικό της επιστημονικής αξίας του Καραθεοδωρή ήταν, μεταξύ άλλων, ότι ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε ζητήσει τη βοήθειά του στη μαθηματική θεμελίωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας.
Ερωτήσεις όπως: ποια ήταν τα πρώτα βήματα της καριέρας σας ως μαθηματικού, ποια ήταν η σχέση σας με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, πώς σας ανατέθηκε η οργάνωση του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, ποιον ρόλο είχατε στην αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου της Αθήνας, μπορείτε να μας εξηγήσετε τον Λογισμό των Μεταβολών στον οποίο βασίστηκε η Θεωρία της Σχετικότητας, ρίχνουν φως στη ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή στο πλαίσιο της εικονικής συνέντευξης που διαρθρώνεται σε 25 ερωτήσεις. Ο Έλληνας μαθηματικός, πέρα από την πολύ σημαντική προσφορά του στους επιστημονικούς τομείς με τους οποίους ασχολήθηκε, πρόσφερε αξιόλογο έργο και στον χώρο του πολιτισμού, ενώ ανταποκρινόμενος σε αίτημα του Ελευθέριου Βενιζέλου ανέλαβε την οργάνωση των πανεπιστημίων της Θεσσαλονίκης και της Σμύρνης, έχοντας αντίστοιχη εμπειρία από την οργάνωση του Πολυτεχνείου του Μπερσλάου.
Η Αρχή Καραθεοδωρή
Το 1909 ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή δημοσίευσε στο επιστημονικό περιοδικό Mathematische Annalen μια εργασία με τίτλο «Έρευνα επί των βάσεων της Θερμοδυναμικής», στην οποία πρότεινε μια διαφορετική διατύπωση του δεύτερου νόμου της θερμοδυναμικής από τη μεριά της μαθηματικής επιστήμης: «σε κάθε κατάσταση θερμοδυναμικής ισορροπίας ενός συστήματος υπάρχουν μερικές απείρως γειτονικές καταστάσεις ισορροπίας στις οποίες δεν μπορούμε να φτάσουμε με αδιαβατικές μεταβολές». Η διατύπωση αυτή είναι γνωστή ως «Αρχή Καραθεοδωρή». Το ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της είναι ότι η θερμοδυναμική απελευθερώνεται από την έννοια της θερμότητας, παύει να είναι αντικείμενο μόνο της φυσικής και της μηχανικής και διευρύνονται οι ορίζοντές της, ώστε να μπορεί να επεκταθεί σε άλλες επιστήμες, όπως η χημεία, η βιολογία ή η επιστήμη των υλικών.
Παράλληλα, με την Αρχή Καραθεοδωρή απελευθερώνεται από τα δεσμά της θερμοδυναμικής η έννοια της εντροπίας, το μέτρο της αταξίας σε ένα σύστημα.
Η σχέση με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν
Το όνομα του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή έχει συνδεθεί με αυτό του Άλμπερτ Αϊνστάιν, με τον οποίο είχαν κατά κάποιον τρόπο μια παράλληλη, αν και ασύγχρονη πορεία. Το 1905, την εποχή που ο Έλληνας μαθηματικός τελείωνε το διδακτορικό του στο Γκέτινγκεν της Γερμανίας, ο Αϊνστάιν δημοσίευε στη Ζυρίχη την «Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας». Με τη θεωρία αυτή ασχολήθηκε και ο Καραθεοδωρής, πολύ αργότερα, το 1923, κατά τη σύντομη παραμονή του ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Απέδειξε τότε ότι η θεωρία αυτή αποτελεί παράγωγο απλών αξιωμάτων που, μαζί με το αποτέλεσμα του πειράματος των Μάικελσον και Μόρλεϋ, ανατρέπουν την κλασική μηχανική όσον αφορά στην ταχύτητα του φωτός. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν εισηγήθηκε τη δημοσίευση της απόδειξής του αυτής στα πρακτικά της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών την επόμενη χρονιά, όπως μαθαίνει κανείς στην εικονονική συνέντευξη.
Όσον αφορά στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, η οποία αποτελούσε μια νέα θεωρία για τη Βαρύτητα, ο Αϊνστάιν άρχισε να την αναπτύσσει με δημοσιεύσεις του το φθινόπωρο του 1915. Το καλοκαίρι που μόλις είχε παρέλθει, οι δύο άντρες είχαν συναντηθεί στο Γκέτινγκεν και είχαν συζητήσει επ’ αυτού. Ο Αϊνστάιν μάλιστα είχε παρουσιάσει τη θεωρία του σε κάποια σεμινάρια, ελπίζοντας σε εποικοδομητικά σχόλια από συναδέλφους, όπως ο Χίλμπερτ, που προσπάθησε να αποδείξει με βάση την «αρχή του Χάμιλτον» τη συγκεκριμένη θεωρία με πιο αυστηρό μαθηματικό τρόπο. H δημοσίευση της απόδειξης από τον Χίλμπερτ έκανε τον Αϊνστάιν να στραφεί και πάλι στον Καραθεοδωρή, ζητώντας τη βοήθειά του για τον υπολογισμό των εξισώσεων κίνησης. Όμως την εποχή εκείνη ο Έλληνας μαθηματικός είχε μεγάλο φόρτο εργασίας και άργησε να του απαντήσει. Ο Αϊνστάιν τού έστειλε στις 6 Σεπτεμβρίου του 1916 μια επιστολή όπου του παρουσίαζε μια ευρηματική λύση στο ερώτημά του, από τη σκοπιά πάντοτε της Φυσικής. Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή τού απάντησε τον Δεκέμβριο παρουσιάζοντάς του την καθαρά μαθηματική πλευρά του ζητήματος, αλλά εκείνος είχε ήδη δημοσιεύσει την εργασία του, παίρνοντας, φυσικά, και δικαίως, τα εύσημα για την απόδειξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας.
Πάντως, η αλληλογραφία του Έλληνα μαθηματικού με τον Αϊνστάιν συνεχίστηκε. Στα 1930 για παράδειγμα, όταν ήταν κι οι δύο μέλη της επιστημονικής επιτροπής του περιοδικού «Μαθηματικά Χρονικά», ο Χίλμπερτ προσπάθησε να απομακρύνει έναν άλλο συνάδελφό τους. Τότε επικοινώνησαν κι αποφάσισαν να παραιτηθούν από κοινού από την επιτροπή.
