Τον Απρίλιο του 1970, οι μηχανικοί της NASA στο Χιούστον των ΗΠΑ προσπάθησαν επί ογδόντα ώρες και τελικά κατάφεραν (εκμεταλλευόμενοι γνώσεις, ιδέες, αντοχές αλλά και μία κάλτσα, ένα λάστιχο, κομμάτια χαρτονιού και μια πλαστική σακούλα), να διασώσουν το πλήρωμα της αποστολής «Apollo 13», το οποίο, έπειτα από μια έκρηξη στο σκάφος τους, βρισκόταν 320.000 χιλιόμετρα μακριά από τη Γη. Η ιστορία είναι σχετικά γνωστή.
Λιγότερο διαδεδομένη είναι μια άλλη προσπάθεια, 63 χρόνια πριν, που καταβλήθηκε από έναν νεαρό ζωγράφο ονόματι Πάμπλο Πικάσο: θέλοντας να φιλοτεχνήσει ένα έργο πρωτόγνωρο, δοκίμασε πολλές παραλλαγές ενός πίνακα που θα αμφισβητούσε την τέχνη του παρελθόντος και θα έμενε γνωστός ως «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν».
Αυτό που ίσως αγνοούμε, είναι η σύνδεση των δύο ιστοριών. Τις βρίσκουμε ως ενδεικτικές της ανθρώπινης δημιουργικότητας στο βιβλίο του νευροεπιστήμονα Ντέιβιντ Ιγκλμαν και του μουσικοσυνθέτη Αντονι Μπραντ, «Η δύναμη του νου». Από τον τίτλο του, ίσως ακούγεται σαν μια new age εξύμνηση των δυνατοτήτων της επιστήμης και του ανθρώπου. Είναι έτσι;
«Οι γνωστικές διεργασίες που κρύβονται πίσω από τις δημιουργικές πράξεις της NASA και του Πικάσο είναι ίδιες», διαβάζουμε στην εισαγωγή του, καθώς και ότι «όποιος σπάει το καλούπι του καθιερωμένου για να δημιουργήσει κάτι καινοτόμο χρησιμοποιεί το βασικό λογισμικό που λειτουργεί σε κάθε εγκέφαλο». Το εν λόγω λογισμικό, επεξεργαζόμενο τα αισθητηριακά δεδομένα που δέχεται και παράγοντας νέες εκδοχές του κόσμου, τελικά δίνει υπόσταση σε όλα όσα μας περιβάλλουν. Κάπου εδώ βρίσκεται και ο σκοπός του βιβλίου: «Κοιτώντας την πολυπλοκότητα των τεχνών, των επιστημών και της τεχνολογίας, θα ανακαλύψουμε τα κοινά στοιχεία της καινοτομίας που ενώνουν διαφορετικούς τομείς», σημειώνουν οι συγγραφείς.
Το ενδιαφέρον είναι ότι και η συνεργασία τους συνιστά έναν φαινομενικά απροσδόκητο συνδυασμό. Οπως λένε στην «Κ», όλα ξεκίνησαν όταν ο Αντονι Μπραντ, ο συνθέτης, προσκάλεσε τον Ντέιβιντ Ιγκλμαν, τον νευροεπιστήμονα, σε ένα συνέδριο για τη σχέση μουσικής και εγκεφάλου. Μερικά χρόνια αργότερα συζητούσαν σε ένα καφέ για το θέμα της δημιουργικότητας «και εκεί διαπιστώσαμε ότι ήταν κάτι που σκεφτόμασταν και οι δύο για καιρό, από διαφορετικές αλλά συμβατές οπτικές γωνίες. Ηταν ένα ταιριαστό σμίξιμο: μέχρι το τέλος του καφέ είχαμε αποφασίσει να γράψουμε το βιβλίο μαζί».
Τάση αυτοματοποίησης
Αφετηρία του Ιγκλμαν ήταν το ενδιαφέρον του για το πώς ο νους μας επιχειρεί ασυνείδητα να αυτοματοποιήσει τα πάντα, θέμα που τον είχε απασχολήσει στο βιβλίο του «Incognito: The Secret Lives of the Brain».
«Σκεπτόμενος τους τρόπους με τους οποίους ο εγκέφαλος χτίζει αυτοματοποιημένες συμπεριφορές, άρχισα να αναρωτιέμαι για την άλλη πλευρά του νομίσματος. Για όσα συμβαίνουν όταν ο εγκέφαλος παράγει νέες επιλογές», εξηγεί. Για τον Μπραντ, «το να ζω στον κόσμο της μουσικής σύνθεσης, μου γεννούσε πάντα την απορία πώς οι άνθρωποι παράγουν πρωτότυπες μουσικές και τι ήταν αυτό που το κοινό θεωρούσε άξιο λόγου. Η δημιουργικότητα είναι μέρος του κόσμου μου, έτσι λοιπόν άρχισα να μελετώ τα μυστικά της».
Βασική θέση του βιβλίου (την ελληνική έκδοση του οποίου προλογίζει ο επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου Διονύσης Σιμόπουλος), είναι ότι οι ολοένα επιταχυνόμενες αλλαγές του κόσμου αντιμετωπίζονται από τους ανθρώπους με τη βοήθεια της γνωστικής τους ευελιξίας. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, η εξήγηση βρίσκεται στη βιολογία: ενώ ο εγκέφαλος της μέλισσας έχει ένα εκατομμύριο νευρώνες, ο ανθρώπινος έχει εκατό δισεκατομμύρια, που μεταφράζονται σε μεγαλύτερη γκάμα συμπεριφορών. Ενα άλλο προνόμιο είναι ότι «έχουμε περισσότερα εγκεφαλικά κύτταρα μεταξύ της αίσθησης (τι είναι εκεί έξω;) και της δράσης (πρόκειται να κάνω αυτό)». Κάπως έτσι, η ζωή των ανθρώπων είναι ένας ανταγωνισμός μεταξύ αυτοματοποιημένης συμπεριφοράς, που αντικατοπτρίζει τις συνήθειες, και διαμεσολαβούμενης, η οποία τις υπερνικάει. Οι γνωστικές αυτές λειτουργίες χωρίζονται σε τρεις στρατηγικές: την απόκλιση, την αποδόμηση και την ανάμειξη.
Στην απόκλιση, το πρωτότυπο τροποποιείται, όπως λ.χ. συμβαίνει με τις κυματιστές προσόψεις κτιρίων του αρχιτέκτονα Φρανκ Γκέρι και με τη «μαλακή ρομποτική», που αντί για μέταλλα χρησιμοποιεί υφάσματα. Στην αποδόμηση, ένα σύνολο διαλύεται, με χαρακτηριστικά παραδείγματα την κυβιστική ζωγραφική και τον διαχωρισμό του μορίου της ινσουλίνης από τον χημικό Φρέντερικ Σάνγκερ. Στην ανάμειξη, δύο ή περισσότερα στοιχεία ενώνονται και οδηγούν στον Μινώταυρο και στη Σφίγγα, αλλά και στη μουσική που ενσωματώνει samples παλιότερων τραγουδιών.
Η διαχρονικότητα τέτοιων παραδειγμάτων οφείλεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι κοιτούν πάντα προς το μέλλον. «Ο στόχος δεν είναι το σωστό, είναι το επόμενο», λένε οι Ιγκλμαν και Μπραντ, καθώς και ότι «η αποφυγή της επανάληψης είναι ο θεμέλιος λίθος της ανθρώπινης κουλτούρας». Σαν κάπως βαρύγδουπο όμως να ακούγεται το τελευταίο. Τα περισσότερα παραδείγματα των συγγραφέων προέρχονται από τη δυτική νεωτερικότητα, γνωστή για τα δυναμικά χαρακτηριστικά της, τα οποία αποτυπώνονται και σε ένα γράφημα του βιβλίου. Στο παρελθόν, όμως, αρκετοί πολιτισμοί άκμασαν παρότι μεταβάλλονταν πιο αργά και σταθερά, χώρια που οι έννοιες της δημιουργικότητας και της αλλαγής ενδέχεται να αντικατοπτρίζουν σύγχρονες και εξατομικευμένες επιθυμίες και προσλαμβάνουσες. Πώς λοιπόν εξασφαλίζεται η οικουμενικότητα των υποθέσεων του βιβλίου;
«Είναι αλήθεια ότι η έρευνα περί δημιουργικότητας θα ωφελούταν πολύ από μια μεγαλύτερη ποικιλομορφία στα υποκείμενά της», αποκρίνονται οι συγγραφείς. «Οπως δείχνει και το βιβλίο του Τζόζεφ Χένρικ “The weirdest people in the world”, υπάρχει μια τάση στην ψυχολογία να εξάγει “οικουμενικά” συμπεράσματα από ένα περιορισμένο δείγμα δυτικών υποκειμένων. Στην πραγματικότητα, αυτά τα “δυτικά, μορφωμένα, βιομηχανοποιημένα, εύπορα και δημοκρατικά” άτομα αποδεικνύονται συχνά εξαιρέσεις. Ωστόσο, η ανάλυσή μας περί δημιουργικότητας επικεντρώνεται σε πιο θεμελιώδη χαρακτηριστικά του εγκεφάλου, όπως ο ρόλος του στην πραγματοποίηση προβλέψεων, και σε φαινόμενα σαν την “καταστολή λόγω επανάληψης” (σ.σ.: η ολοένα και μικρότερη αντίδραση του εγκεφάλου σε ό,τι συνηθίζει). Με δεδομένο λοιπόν ότι όλοι έχουμε τα ίδια βιολογικά χαρακτηριστικά, τα παραπάνω δεν προσδιορίζονται πολιτισμικά».
Οι καινοτομίες
Μιλώντας για πολιτισμικούς προσδιορισμούς, ο Ιγκλμαν και ο Μπραντ τονίζουν ότι μια καινοτομία είναι από μόνη της ανεπαρκής: αυτό που χρειάζεται είναι η απήχηση στην κοινωνία. Ο δημιουργός και το κοινό του δεσμεύονται από πολιτιστικούς περιορισμούς αλλά και από το ιστορικό γίγνεσθαι, για αυτό διαφέρουν το ευρωπαϊκό μπαλέτο και ο ινδικός χορός, οι αγγλικοί και οι γαλλικοί κήποι, η επιτυχία της εφεύρεσης του τρανζίστορ στις ΗΠΑ και στο Παρίσι του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Εδώ, θα μπορούσε κανείς να προσθέσει ότι η ανθρώπινη δημιουργικότητα δεν σχετίζεται με το κοινωνικό πλαίσιο μόνο με όρους γούστου ή δεκτικότητας στις αλλαγές. Στοχαστές, από τον Βέμπερ και τον Ντιρκέμ, μέχρι τον Μπουρντιέ και τον Φουκό, έχουν δείξει ότι ο τρόπος που δρούμε και πράττουμε, επηρεάζεται ή και ορίζεται από την κοινωνική δομή και τις διάφορες μορφές εξουσίας. Αραγε, λοιπόν, θα μπορούσαμε να περιμένουμε τους ίδιους τύπους δημιουργικότητας από όλα τα κοινωνικά στρώματα;
Ο Ντέιβιντ Ιγκλμαν και ο Αντονι Μπραντ απαντούν ότι «όταν η δημιουργικότητα ευδοκιμεί, υπάρχει ένας ενάρετος κύκλος ανατροφοδότησης μεταξύ της ικανότητας ενός μυαλού να παράγει πιθανούς νεωτερισμούς και της κοινωνικής επιβράβευσης μιας καινοτομίας. Οι δημιουργικές πράξεις δεν θα ήταν δυνατές χωρίς την πρώτη και δεν θα ευημερούσαν χωρίς τη δεύτερη. Επίσης, όπως σημειώνουμε στο βιβλίο, το πολιτισμικό πλαίσιο παράγει συχνά τροχιές οι οποίες ορίζουν μέχρι πού μπορεί να φτάσει ένας δημιουργικός νους. Ο Μπετόβεν ήταν ο πιο πειραματικός Ευρωπαίος συνθέτης της εποχής του, αλλά ποτέ δεν ζήτησε από τους εκτελεστές του να κινηθούν ανάμεσα στις μουσικές τονικότητες, να χρησιμοποιήσουν υποδιαιρέσεις του ημιτονίου ή να παίξουν ταυτόχρονα αλλά ασυγχρόνιστα, στοιχεία δηλαδή της ιαπωνικής μουσικής Gagaku που αναπτύχθηκε την ίδια περίοδο στην άλλη άκρη του κόσμου».
Οι συγγραφείς προσθέτουν και κάτι λίγο πιο επίκαιρο. «Είναι αλήθεια ότι η δημιουργικότητα δεν επιστρατεύεται από όλους τους κλάδους», σημειώνουν. «Αλλά η πανδημία έχει δείξει ότι ακόμα και άνθρωποι σε διαδικαστικά επαγγέλματα χρειάστηκε να καινοτομήσουν και να φανταστούν αλλιώς τον εαυτό τους ενόψει των νέων προκλήσεων.
Η πανδημία έχει προκαλέσει ανείπωτο πόνο και αγωνία, αλλά έχει λειτουργήσει και ως περιπτωσιολογική μελέτη του ανθρώπινου είδους και της ευέλικτης σκέψης του σε κάθε πτυχή της ζωής».
Η πανδημία έδειξε ότι καμία πτυχή της ζωής δεν είναι εξασφαλισμένη
Αφού ολοκληρώσουν την ανάλυση της ανθρώπινης δημιουργικότητας (αφήνοντας εκτός τον ρόλο των συναισθημάτων, καθώς, όπως απαντούν σε σχετική μας ερώτηση, «η εμπειρία τους είναι υποκειμενική και δύσκολα γίνονται γενικεύσεις»), ο Ντέιβιντ Iγκλμαν και ο Aντονι Μπραντ προχωρούν και σε προτάσεις για την εφαρμογή της. Αυτές συνοψίζονται στην αφοβία μπροστά στο ρίσκο, στη διαρκή εξερεύνηση διαφορετικών εκδοχών μιας δημιουργικής πράξης, στην εύρεση της χρυσής τομής μεταξύ οικειότητας και καινοτομίας (ώστε και μια αίσθηση ασφάλειας να επιτυγχάνεται από μια καινούργια ιδέα, αλλά και νέοι ορίζοντες να ανοίγονται) κ.ά.
Κυρίως, όμως, εστιάζουν στη σημασία της καλλιέργειας της δημιουργικότητας στο εκπαιδευτικό σύστημα. Ποιο είναι κατά τη γνώμη τους το ιδανικό σχολείο; «Πέραν της εξειδίκευσης που απαιτείται σε κάθε τομέα, όλες οι πτυχές της δημιουργικής διαδικασίας μπορούν να διδαχθούν με τη βοήθεια των τεχνών», επισημαίνουν. «Για παράδειγμα, η χρήση του παρελθόντος ως εφαλτηρίου, η διαφοροποίηση από το οικείο, η δημιουργία πολλαπλών νέων επιλογών. Το πιο αποκαρδιωτικό είναι ότι ειδικά στα αμερικανικά δημόσια σχολεία, η ενσωμάτωση της δημιουργικότητας στη διδακτέα ύλη οφείλεται συχνά στις διακριτικές πρωτοβουλίες των δασκάλων. Oταν διδάσκονται οι τέχνες, οι ασκήσεις φτάνουν συνήθως μέχρι την πιστή αναπαραγωγή πρωτοτύπων, παρά στην αντιμετώπιση αυτών ως ένα πρώτο βήμα. Στον ιδανικό για εμάς κόσμο, οι δημιουργικές πρακτικές θα διδάσκονταν σε όλα τα πεδία ταυτόχρονα, με τις τέχνες να αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας. Αντί λοιπόν να επιδοκιμάσουμε ένα συγκεκριμένο εκπαιδευτικό σύστημα, θα ενθαρρύναμε τα σχολικά συμβούλια να σχεδιάσουν ένα πρόγραμμα διδασκαλίας που να εξυπηρετεί τους μαθητές. Υπάρχουν κυριολεκτικά αμέτρητοι τρόποι να γίνει κάτι τέτοιο».
Μιλώντας για έναν ιδανικό για τη δημιουργικότητα κόσμο, θα μπορούσαν να τον συσχετίσουν με το επώδυνο παρόν; «Η πανδημία έχει δείξει ότι καμία πτυχή της ζωής των ανθρώπων δεν είναι σταθερά εξασφαλισμένη, ακόμα και σε μια μελλοντική κοινωνία», καταλήγουν οι Iγκλμαν και Μπραντ. «Η ζωή θα μας δοκιμάζει συνεχώς. Ποιο άλλο είδος θα μπορούσε να έχει ανταποκριθεί σε μια παγκόσμια πανδημία με τόση επινοητικότητα; Eχουμε δει σχεδόν κάθε κανονικότητα να ανατρέπεται και ωστόσο, σε γενικές γραμμές, προσαρμοζόμαστε. Δεν μιλάμε μόνο για κάποιους ανθρώπους που λύνουν προβλήματα για χάρη των υπολοίπων: ζούμε μια κατάσταση στην οποία όλοι βοηθούν και όλοι συνεισφέρουν λιγότερο ή περισσότερο, είτε πρόκειται για τη φροντίδα των παιδιών, είτε για την ανάπτυξη νέων εμβολίων. Oλοι βιώνουμε από πρώτο χέρι τη συμφορά που έχει βρει την ανθρωπότητα – με μερικές ακόμα να πλησιάζουν, χάρη στην κλιματική αλλαγή και σε άλλες προκλήσεις. Το καλύτερο λοιπόν που μπορούμε να κάνουμε είναι να προετοιμάσουμε τους νέους ώστε να γίνουν ευφάνταστοι στοχαστές, έτοιμοι να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καιρών. Δυστυχώς, όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες, η πρόσβαση στην καινοτομία εξασφαλίζεται συχνά από τους οικονομικά προνομιούχους. Αυτή είναι η θεμελιώδης αλλαγή που πρέπει να συμβεί ώστε να οδηγηθούμε σε έναν πιο εύρωστο πολιτισμό απόκλισης, αποδόμησης και ανάμειξης».
πηγή: https://www.kathimerini.gr/
